Үтүө үгэһи тутуһан

Хатырык нэһилиэгэр ыытыллыбыт СӨ Судаарыстыбаннаһын күнүгэр аналлаах үөрүүлээх миитиҥҥэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Анатолий Добрянцев, парламент вице-спикердэрэ Ольга Балабкина уонна Виктор Губарев, Ил Түмэн доруобуйа харыстабылыгар, социальнай көмүскэлгэ, үлэҕэ уонна дьарыктаах буолууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Корякин, норуот депутата Алина Винокурова кыттыыны ыллылар.
Үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ Нам улууһун баһылыгын солбуйааччы Николай Степанов, улуус депутаттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Иван Попов, Хатырык нэһилиэгин баһылыга Алексей Пинигин, Максим Аммосов сиэн балта, СӨ үтүөлээх учуутала Яна Корякина, Намнааҕы техникум уонна Дьокуускай куорат орто анал үөрэх кыһаларын устудьуоннара көхтөөхтүк кытыннылар.

Хас сылын аайы, Өрөспүүбүлүкэ күнүгэр, үгэс быһыытынан, Ил Түмэн уонна СӨ бырабыыталыстыбатын делегацията М.К.Аммосов төрөөбүт дойдутугар Хатырык нэһилиэгэр тахсан үөрүүлээх мунньаҕы ыытар. Кэнники сылларга, Судаарыстыбаннас күнүгэр, эмиэ Хатырыкка тахсан дьону-сэргэни кытта көрсүү үгэскэ кубулуйда. Бу СӨ Судаарыстыбаннаһа төрүттэниитигэр олук уурбут саха норуотун чулуу дьонун ытыктааһын уонна билинии көстүүтэ буолар.
Саха норуотун чулуу уолаттарыттан биирдэстэрэ, Саха сирин ХХ үйэҕэ уһулуччулаах судаарыстыбаннай, общественнай-политическай деятелэ, РСФСР састаабыгар Саха АССР-ы төрүттэспит Максим Кирович Аммосов өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһын историятыгар бигэтик киирбит бөдөҥ лиичинэс буолар.
Миитин кыттыылаахтара бөдөҥ государственнай уонна общественнай-политическай деятель Максим Аммосов пааматынньыгар тыыннаах сибэкки дьөрбөтүн ууран туран саха чулуу уолун аатыгар сүгүрүйдүлэр.
Максим Аммосов төрөөбүт норуотун иннигэр үтүөтэ-өҥөтө уһулуччу суолталаах. Кини туһунан үтүө өйдөбүлү Саха сиригэр уонна Россияҕа эрэ буолбакка, Казахстаҥҥа уонна Кыргызстаҥҥа эмиэ илдьэ сылдьаллар. Историяны сэгэтэн көрдөххө, Максим Кирович 1932 сыл олунньутуттан 1934 сыл олунньутугар диэри Арҕаа Казахстан обкомун бастакы сэкэритээринэн; 1934 сыл олунньу ыйыттан 1937 сыл кулун тутарга диэри Караганда уонна Хотугу-Казахстан обкомнарын сэкэритээринэн; 1937 сыл кулун тутартан бэс ыйа 1937 сыл бэс ыйыгар диэри Фрунзе горкомун бастакы сэкэритээринэн; 1937 сыл кулун тутарыттан 1937 сыл сэтинньи ыйыгар диэри Киргизия Киин Кэмитиэтин бастакы сэкэритээринэн үлэлээбитэ. Максим Аммосов Киргизия Сойууһунай судаарыстыба буолуутугар сүдү улахан суолталаах киһинэн ааҕыллар.
Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Анатолий Добрянцев Саха сирин парламенын аатыттан миитин кыттыылаахтарын эҕэрдэлээтэ. «1990 сыллаахха, балаҕан ыйын 27 күнүгэр, сытыы экономическай уонна политическай кириисис, оччотооҕу сэбиэскэй автономия бырааптарын хааччахтааһын усулуобуйаларыгар Саха сирэ дьоһун суолу талбыта. Ол курдук, Саха АССР ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларацияны ылыммыта. Декларация Саха Јрөспүүбүлүкэтин Россия Федерациятын састаабыгар, судаарыстыба быһыытынан биллэриитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин саҥа Төрүт сокуонун оҥорууга, аныгы Федеративнай судаарыстыбаннас саҥа оҥкулун түстээбит федеративнай сөбүлэһиини түһэрсиигэ төрүөт буолбута. Өрөспүүбүлүкэ бэйэтин социальнай-экономическай сайдыытын, нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын тупсарыы сүрүн хайысхаларын бэйэтэ быһаарынар кыахтаммыта. Саха омугун бас-көс дьоно, Саха сирэ нуучча судаарыстыбатын састаабыгар киириэҕиттэн, омуктарын бырааптарын туруорсан барбыттара. Софрон Сыранов сахалар Өлүөнэ кыраайын уонна түһээн чэпчэтиилэрин дьаһайар бырааптаах буолууларын туруорса Петербурга бара сылдьыбытын, Бороҕон улууһун баһылыга Алексей Аржаков (Сэһэн Ардьакыап) «Сахалар хааһынаҕа туһаларын уонна кинилэргэ табыгастаах балаһыанньа туһунан былааны» Екатерина II императрицаҕа илдьэн билиһиннэрбитин бэлиэтиир наада», – диэтэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы.
Парламентарий Саха сирин олохтоохторо Судаарыстыбаннас күнүн саха норуотун үйэлээх дьулуһуутун быһыытынан бэлиэтииллэрин эттэ уонна судаарыстыбаннас дьиҥ өйдөбүлүн сөпкө өйдүүргэ ыҥырда. «Судаарыстыбаннас – бу, туох ханнык иннинэ, өрөспүүбүлүкэ бэйэтин политикатын ыытар, сокуону оҥорор, өрөспүүбүлүкэ экономиката сайдыытыгар инвестициялары тардар, общественнай холбоһуктар, олохтоох салайыныы уорганнарын уонна региональнай таһымнаах боломуочуйалар нөҥүө Саха сирин сайдар тосхоллорун уонна бырагыраамаларын быһаарар кыаҕа. Бүгүҥҥү биһиги судаарыстыбаннаспыт сыаннаһа итиннэ сытар», – диэн бэлиэтээтэ Анатолий Анатольевич.
Нам улууһун баһылыгын солбуйааччы Николай Степанов эдэр ыччакка туһаайан төрөөбүт улууспут, тапталлаах өрөспүүбүлүкэбит уонна улуу Россия сайда туралларын туһугар биир сомоҕо буоларга ыҥырда.

Салгыы улуус депутаттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Иван Попов мустубут дьону Судаарыстыбаннас күнүнэн эҕэрдэлээтэ. «Улуу убайбыт Максим Аммосов төрөөбүт дойдутугар үлэлии-хамсыы сылдьарбытынан киэн туттабыт. Биир дойдулаахпыт Максим Аммосов аатын үйэтитэ туруоҕуҥ! Эһиил биһиги Максим Аммосов төрөөбүтэ 120 сылын бэлиэтииргэ бэлэмнэнэбит», — диэн биир дойдулаахтарын эһиил үтүө ситиһиилэрдээх тэрээһини ыытарга ыҥырда.
М.К. Аммосов сиэн балта, СӨ үтүөлээх учуутала Яна Корякина миитин кыттыылаахтарыгар Максим Аммосов төрөппүт кыыһа, билигин Москваҕа олорор Лена Максимовна Аммосова аатыттан эҕэрдэ тылы тириэртэ. Кини Максим Аммосов сыдьааннара дойду, өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарынан тэнийэн олороллорун эттэ. Итиэннэ Хатырыкка быйыл 26 төгүлүн ыытыллар «Аммосов ааҕыылара» научнай конференциҕа оскуола оҕолоро көхтөөхтүк кытталларын бэлиэтээтэ.
Эдэр ыччат аатыттан эҕэрдэ тылы Намнааҕы техникум устудьуона Айдын Гаврильев эттэ: «Максим Аммосов уонна кини соратниктарын үтүөлэринэн биһиги бүгүн босхо үөрэҕи ылар кыахтаахпыт. Онон аныгы үйэ ыччата өрөспүүбүлүкэ биһигинэн киэн туттарын курдук үөрэниэхтээхпит».
Үөрүүлээх миитин кэнниттэн норуот депутата Виктор Губарев музей дьиэтигэр устудьуоннарга анаан гражданственность уруогун ыытта. Үөрэх саҥа дьыла аһыллыбытынан уонна Судаарыстыбаннас күнүгэр сөп түбэһиннэрэн, бастакы кууруска киирбит оҕолор устудьуон быһыытынан манна кэлэн сүрэхтэнниллэр.
Уруок кэнниттэн М.К.Ам­мосов аатынан СӨ Судаарыс­тыбыннаһын историятын музейыгар экскурсия тэрилиннэ. Устудьуоннар музейы көрөн, СӨ судаарыстыбаннаһын историятын, Максим Аммосов уонна саха норуотун чулуу салайааччыларын олохторун, үлэлэрин кытта билистилэр.
Ити курдук, өрөспүүбүлүкэ депутаттара Саха сирин судаа­рыс­тыбаннаһын сайыннарыыга сүҥкэн кылааттарын киллэрбит улуу дьоммут ааттарын үйэтитиигэ уонна өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһа бөҕөр­гүүрүгэр дьоһуннаах үлэни ыыталлар.