Аан дойдуну, Россияны уонна Саха сирин 2015 с. туох күүтэрий?

Биһиги билгэлээ­һин­нэр­битигэр арҕаа эҥээр судаарыстыбалар тустарынан хас да этиилэри оҥорбуппут. Онно «сайдыылара арыыйда бытаарыа» диэбиппит. Манна мин, бас­­татан туран, Европа Сойууһугар киирэр 28 дойду туһунан эппитим. 2015 сыл өссө бүтэ илик, онон түмүгү оҥорор эрдэ. Ол эрэн, бэйэлэрин бородуукталарын оҥорон таһаарыыларын тэтимэ сыл аҥаарыгар 30 бырыһыаҥҥа тиийэ намтаата. Ол биир сүрүн биричиинэтинэн Россияны уонна АТР дойдуларын кытта атыы-эргиэн суумата кыччаабытыгар сытар.
Ордук Россияны кытта тыа хаһаайыстыбатынан эргинэр дойдулар эмсэҕэлээтилэр. Өссө иккис биричиинэнэн Украина экономикатын таҥнары түһүүтэ буолар. Сэрии бара турар сирин «өрүһүйэ» сатааһын туох да үчүгэйгэ тириэрдибэт. Төһө да харчыны биэр, барыта охсуһуу уотугар умайан иһэр. Ол эрэн Европа Сойууһун атахтаабыт сүрүн биричиинэнэн атын боппуруос буолан таҕыста. Ону Греция кириисиһэ диэн ааттыахха сөп.

Европа сойууһа уопсай экономикалаах, евро диэн харчылаах, политическай салайар уорганнардаах. Бастаан утаа ФРГ, Франция уонна Англия тула тэриллибит холбоһук этэ. Онтон улам-улам бу эргимтэҕэ баар судаарыстыбалар бииртэн-биир итиннэ киирэн испиттэрэ. Сэбиэс­кэй Сойуус эстибитин кэннэ Илин Европа дойдулара, Балтия судаарыстыбалара киирбиттэрэ. Хотугу Европаҕа киирсэр Швеция, Норвегия, Финляндия, Нидерланды эмиэ холбоһорго тиийбиттэрэ. Биир Сойууһу тэрийии сүрүн сыала – ити норуоттарга баай уонна уйгулаах олоҕу хааччыйыы диэн буолбута.

Түмүгэ ханныгый? Сойуус икки диэки хайынна – аҥаардара, быһа холоон эттэххэ, олохторо тубуста, атын аҥаардара, үксүлэрэ кыра дойдулар, ити баай судаарыстыбалары үп-харчы, баай-дуол өттүнэн «хааччыйар хабалаҕа» түбэстилэр. Иэс ылан олорор бастаан утаа үчүгэй курдук, ол эрэн онтон харчыны төнүннэриэххэ наада, бырыһыаннара эмиэ кырата суохтар. Греция оннук балаһыанньаҕа киирдэ, онтон хайдах төлөрүйэрэ биллибэт. Баай кредитордар тугу да аахсыбаттар – оннооҕор норуот талбыт бырабыыталыстыбатын араас ньымаларынан эһэ сатаан эрэллэр. Ол аата Греция судаарыстыба быһыытынан суверенитетын сүтэрбит курдук, бэйэтэ билэринэн тас, ис да политиканы ыытара көҥүллэммэт буолан эрэр.

Дьэ, манна сытар, Европа Сойууһун дьиэтин анныгар ууруллубут буомба эстэр кутталга киирбитэ. Тэҥ бырааптаныы суох буоллаҕына арбаҕастаах да абыраабат диэн сөпкө этэллэр эбит. Балаһыанньа Македонияҕа эмиэ сытыырхайан эрэр. Атын да түөрт-биэс судаарыстыба сыккырыыр тыыннара эрэ баар. Туох хайдах буолан иһэрин 2015 с. өссө көрдөрөн иһиэҕэ.

Илин эҥээрдэр уруттаан иһэллэр дуо?

Илин эҥээрдэр (Восток) урут-уруккуттан аан дойду сайдыытыгар биир сүрүн балаһыанньаны ылыахтара диэн сөпкө сабаҕалыыллара. Ол эрэн онно Россия ханнык-туох оруоллаах буоларын кыайан өйдөөбөттөрө. Мин билгэлээһиммэр манна баһыйар оруоллааҕынан Кытай уонна Россия сыһыаннаһыылара буолуо диэбитим. Ити сыһыаннаһыылар сайдан иһиэхтэрэ диэбитим. Ол сөрү-сөп буолла. Кэнники «тойотторбут» көрсүһүүлэригэр 30 араас докумуон илии баттанна.

Кытай этиитинэн, атыы-эргиэн хааччаҕа суох буоларыгар транспорт сылдьар ситимэ тардыллыахтаах («шелковый караванный путь»). Ити суол Кытайы Россияны, Орто Азия дойдуларын уонна Европаны (Украинаны тумнан туран) сибээстиэхтээх. Аныгы «тэбиэннэринэн» түргэн сырыылаах электропоезтар буолуохтара. Дьэ, бу улуу бырайыак, уһун кэмҥэ туһалаах тутуу буолуо уонна атыы-эргиэн сыһыаннаһыыларын түргэтэтиэ диэн санаа баар. Быйыл Кытайы кытта Россия эргиэнэ 30-тан тахса бырыһыан намтаата, ол суол-иис куһаҕаныттан эмиэ таҕыста дииллэр.

«Сила Сибири» диэн газопровод Саха сириттэн үлэтин тигинэччи саҕалаата. Кытайы кытта биһиги атын да сыһыаннаһыылары олохтуу сатыахтаахпыт. Ордук тимир суолу аҕалан Өлүөнэ өрүс муостатынан туораттахпытына. «Шелковый путь» дэнэр бырайыак биир салаата биһиги диэки хайыһыахтаах эбээт. Ону ааҕан-суоттаан хоту диэки хаамтарар наада. Уопсайынан, БРИКС дойдуларын кытта сыһыаны олохтуур наадатын кэм-кэрдии көрдөрөн иһиэҕэ. Манна биһиги бэйэбит бэлэммит дуо?

АТР сорох дойдуларын ааттаан баран, кинилэр Россияҕа чугас сыһыаннара күүһүрүө, итинник сыһыаннаһыылар өр кэмнээх стратегияҕа кубулуйуохтара диэбитим. Итинник билгэлээһин мин бэлиэтээбит кээмэйим таһынан таҕыста диэн билиниэххэ наада. Мин Уфа куоракка буолбут БРИКС уонна ШОС дойдуларын көрсүһүүлэрин туһунан этэбин. Аан дойду сыһыаннаһыыларыгар АХШ уонна Европа Сойууһун сабыдыалларыттан тахсыахтаахпыт, бэйэбит экономикабытын сайыннарыахтаахпыт. Аны үп-харчы эргииригэр Аан дойдутааҕы валютнай фонда уонна Аан дойдутааҕы Баан ыытар угаайылаах сабыдыалларыттан тахсан, тэҥ бырааптаныыга олоҕурбут сыһыаннаһыылары олохтуохтаахпыт. Манна биһиги инники күөҥҥэ тахсыахтаахпыт. Онно, кырдьык, бириэмэ наада. Оннук бириэмэ биһиэхэ үлэлиэҕэ.
Онон АТР регионугар АХШ уонна Россия хабыр хапсыһыылара күүһүрдэ, тыын-тыыҥҥа харбаһыылара саҕаланна. Ким күүстээх, сабыдыаллаах, ол кыайыахтаах.

Украинаны кытта сыһыан

Олох уларыйбакка турар. Биһиги сабаҕалааһыннарбыт чэрчилэринэн дьыала баран иһэр. Манна түмүгү хойут оҥоруохпут. Ол эрэн икки хайысхаҕа болҕомтону өссө төгүл тардар наада быһыылаах: 1. Америка уонна Европа Сойууһа Украинаны Россияны утары куоһур туттар ньымалара улам күүһүрэн иһэллэр. Илин эҥээр дойдуларга «хотторон» иһэр политикаларын манна ситиһэр санаалаахтар; 2. Украина ис балаһыанньата сытыырхайан иһэр, былааска бандера-фашист идеологиялаах күүстэр тахсыахтарын баҕараллар, саалаах-сэптээх да утарсыы барыах курдук. Манна Порошенко уонна АХШ ханнык эппиэти биэрэллэрэ биллибэт – иитийэхтээн таһаарбыт «оҕолоро» кинилэри истибэт буолан иһэллэр.

Россия балаһыанньата

Россия ис балаһыанньата кытаанах. Солкуобай сыаната намтаан иһэр. Ол биричиинэтин Экономическай сайдыы министерствота ньиэп сыаната түһүүтүн уонна Киин Баан политикатын кытта сибээстиир. Ити олус судургута бэрт уонна балаһыанньаны бары өттүнэн сатаан сыаналаабаттан тахсар дии саныыбын.

Урут да этэрим, ону билигин да бигэргэтэбин – Бырабыыталыстыба үп-харчы эйгэтин уонна экономикатын салайааччылара дойдуга баар баһаам элбэх ресурсалары туһаҕа сатаан таһаарбаттарыттан, экономиканы кыайан сайыннарбаттарыттан кириисистэн кыайан тахсыбаппыт. Сэбиэскэй былаас сылларын да ылан көрүөҕүҥ – ыһылла сытар харчы суоҕа, ол эрэн кыахтары син булар этилэр. Оннооҕор куһаҕан балаһыанньаҕа олорор үһүбүт дуо? Үлэлиэххэ эрэ наада, күндү доҕоттоор!

Саха сирэ 2015 сылга

Саха сирин ыарахан бала­һыанньатын туһунан эппит тылларбар тугу даҕаны саҥаны этэр кыаҕым суох. Хомойуох иһин, соччо үчүгэйэ суох сабаҕалааһын олоххо бигэргэнэн иһэр. Арай манна балаһыанньаны өссө уустугурдар хардыылартан туттунуохха баар этэ дииргэ тиийэбин.

Бииринэн, ыарахан кэмҥэ-дьылга оторой-моторой этиспэккэ, сүрүн «өстөөҕү» була сатаабакка, түмсэн бииргэ үлэлээһини тэрийиэххэ баара. Мин Саха сирин былааһын үчүгэй да, куһаҕан да диэбэппин. Былаас баар буолуохтаах, кини билиниллиэхтээх уонна үлэлииригэр көмөлөһүллүөхтээх.

Егор Афанасьевич Борисовы бэйэбит бэҕэһээ талан ылан баран, хонон тураат куһаҕан эбит диирбит сиэргэ-майгыга баппат. Мин хаһан да былааска баар дьону урут да, билигин да уу иһэ-иһэ хайҕаабатаҕым, кинилэргэ илин-кэлин түһэн, сорох дьон курдук, сүүрбэтэҕим. Өссө кириитикэлээн да ылар кэмнэрдээх этим. Ол эрэн былааска, дуоһунаһы сүгэ сылдьан үлэлиир дьону, баран истэхтэринэ атахтаан охторор олоххо баар биир куһаҕан быһыы диэн сыаналыыбын. Кыахтаах буоллаххына кинини кырыытынан ситэн аас эбээт, ону ким да боппот. «Түөкүннүү» быһыыланар эрэ сыыһа. Итинник биһиги Сахабыт сирин сайдыы суолугар хаһан да киллэриэхпит суоҕа.

Иккиһинэн, кэнники би­риэмэҕэ өйдөөҕүмсүйэр, куолулуур уонна уопсай дьыалаҕа дуоннааҕы тугу да оҥорботох дьоннор, хантан эрэ кэлэн – үөскээн эрэллэр. Санаа-оноо муунтуйуута баар буолуон сөп, ол эрэн онтон сиэттэрэн барытын саба быраҕан «сотон» ааһар табыллыбата буолуо диибин. Үчүгэйи, кыайыылааҕы, ситиһиилээҕи, инникилээҕи эрэ баҕаран үлэлиэхтээх-хамныахтаах этибит. Оннук дьон быдан элбэхтэр, кинилэргэ тэҥнэһиэҕиҥ. Оччоҕуна дьыала сөптөөхтүк барыаҕа. Киэҥ көҕүстэниэҕиҥ, инникигэ эрэлбитин сүтэримиэҕиҥ.

Политическай билгэлээһин туһунан

Политическай билгэлээһин суолтата улахан. Айаннаан иһэн суолгун үчүгэйдик билиэхтээххин, мунан хаалбат гына. Аны аара күүтэр күчүмэҕэйдэри, мэһэйдэри эрдэ билэн, олору туоруур сүбэни тобулуохтааххын. Онтон атына диэн политика – бу биир киһи айанын быһаарбат, бу норуот барыта айаннаан иһэр суолун ыйар аналлаах. Суолтата онно сытар. Онно моһуоктанар букатын наадата суох.

Николай Слепцов,
политолог, «Билии» уопсастыба чилиэнэ.