Ааспыт миитин тула: Кутуйах түүлэннэҕинэ тоҥоругар дылы…

«Билии» уопсастыба президенэ, СР фармацевтарын ассоциациятын салайааччыта, ССРС, РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа «Эргимтэ» биэриитин редактора, ыытааччыта Василий Иванов:

—  Мин миитин туһунан санаам маннык. Миитини былааһы кириитикэлиир хос куолайга кубулутар түргэн. Маннык ньыманы бэйэлэрин кэмигэр Михаил Горбачев, Борис Ельцин туһанан турардаахтар.

Арассыыйаҕа 85 субъект баар. Саха сирэ Арассыыйа территориятын 5/1 ылар. Дьэ, киэҥ нэлэмэн сиринэн тайаан сытар дойдубут барахсан уустук суоллаах-иистээх, килиимэттээх. Биһиги бүддьүөппүт улахан өттө суолу-ииһи, социальнай объектары тутууга барар. Ороскуотурарбыт олус элбэх. Онтон сиэттэрэн оҥорон таһаарыыбыт тупсубат. Ол да буоллар, Саха сиригэр ис валовай бородууксуйабыт көрдөрүүтэ, атын субъектары кытта тэӨнээтэххэ, үрдүк. Арассыыйа 85 субъегыттан 10 сэниэлээх регионнарын ахсааныгар киирсэбит. Уһук илиҥҥи регионнарга иитиллэр «адаар муостаахтарын» 60%, Дьөһөгөй оҕолорун 90% Саха сиригэр бааллар. Табабыт ахсаанын эмиэ сыыйа элбэтэбит. Бу улахан көрдөрүү буолбат дуо?! Холобур, Приморье, Амур уобалаһа сымнаҕас килиимэттээхтэринэн, сайдалларыгар бары төрүөт баар, ол эрээри, валовой бородууксуйаларын көрдөрүүлэринэн Саха сириттэн хаалсан иһэллэр. Биллэн турар, ССРС саҕанааҕы көрдөрүүгэ тиийиллибэт. Уларыта тутуу бу көрдөрүүгэ тиийиллибэт гына дойдуну ыспыта. Тыа хаһаайыстыбата ол саҕана кириисистээбитэ. Кэлин тыа хаһаайыстыбатын салаата син өрүһүнэн эрэр. Коллективнай хаһаайыстыбалар, фермердар элбээтилэр, аныгылыы тииптээх хотон, күрүө-хааһах бөҕөтө тутулунна. Билигин тыа сиригэр таҕыстахха, үгүстэрин тиэргэнигэр кытай тыраахтара, массыына турар буолар. Һлэлиир дьоҥҥо суол аһаҕас. Оттооһун, сиилэһи оҥоруу көрдөрүүтэ да үчүгэй. Урут уобаластааҕы кэмитиэккэ үлэлии сылдьан, отчуттар биригээдэлэрин ходуһаҕа үлэлэтэ таһаараары, элэ тылбын барытын барыырым. Билигин дьон үөрэ-көтө оттуур, мастыыр. Тоҕо диэтэххэ, сөптөөх бэлиитикэни киллэрии түмүгэр, бэйэлэрин уйгуларын туһугар үлэлииллэрин билэллэр.

Суол-иис даҕаны тубуста. Урут улуустарга хайдах курдук эрэйдээхтик айанныыр, хонон-өрөөн тиийэр этибитий? Оттон үөрэх салаатыгар хайдаҕый? Уөрэнэргэ усулуобуйа оҥоһуллан, билигин 2-3 үрдүк үөрэхтэнэллэр. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр курдук, атын регионнар култуура салаатыгар болҕомто уурбаттар. Тыйаатырдарбыт элбэхтэрин, баараҕайдарын, мусуойдарбыт үчүгэйдэрин көрө-истэ сылдьабыт. Спортка ситиһиилэрбит элбэхтэр. Мөлүйүөҥҥэ да тиийбэт ахсааннаах норуоттар эрээрибит, олимпиадаларга, аан дойду чемпионаттарыгар бастыыбыт.  Саба быраҕан көрдөххө, ситиһиибит, хотууларбыт баһаам. Ону, этэргэ дылы, төһөнөн үчүгэй буолабыт да, харахпыт дириҥээн иһэр. Олус эһиннибит-быһынныбыт диэн суланар аньыы эбитэ буолуо. Итэҕэстэр суохтар диэбэппин, бааллар. Арассыыйаҕа эрэ буолбатах, аан дойдуга кытта коррупция кыайтарбат. Арассыыйаҕа бу көстүүнү кытта охсуһаллар, хас да күбүрүнээтэри хаайдылар. Алаас отугар сыыс от үүнэрин курдук, коррупционер чунуобунньуктар бааллар.

Јрөспүүбүлүкэбит улуустарыгар уочаратынан Манчаары оонньууларын, Олоҥхо ыһыаҕын ыытарбыт үчүгэй. Тэрээһин чэрчитинэн улууска тутуу бөҕө барар, суоллара оҥоһуллар. Кутуйах оҕото түүлэннэҕинэ «ычча» дииригэр дылы, былаас тэрийэр үлэтин туһунан толкуйдуу барбакка, үөҕэр аакка сылдьабыт.

Миитиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ баайын-дуолун, тыын суолталаах тэрилтэлэрин атыылааһыны утарбыттара. Бу боппуруоска мин маннык санаалаахпын. Мөлүйүөнү кыайбат нэһилиэнньэлээх киэҥ сиринэн тайаан сытар дойдубут барахсан эҥин араас, элбэх сиртэн хостонор баайынан уратылаах. Геологическай экспедиция өссө үөрэтэ илик сирдэрэ элбэхтэр. Холобур, Хаандыга диэки өҥнөөх металлары булбуттар. Улахан массыыналар сылдьар суолларын оҥоро сылдьаллар. Санаан көрүҥ, маннык улахан хабааннаах үлэни өрөспүүбүлүкэ бэйэтин күүһүнэн оҥорор кыаҕа суох. Хайдах да бэйэбит күүспүтүнэн сирбит баайын хостуур кыахпыт суох, маныаха үппүт да, техническэй кыахпыт да тиийбэт. Ол иһин атын дойдулартан инвестицияҕа наадыйабыт, РФ хампаанньаларын кыттыһыннарарга күһэллэбит. Онон тастан киирэн бырамыысыланнас үлэтин ыыталлара олох ирдэбилинэн буолар. Баайбытын хостооһун туспа үлэ, аны атыылааһына эмиэ туспа сорук. Ол иһин бэйэбит буолбакка, тастан кэлэн үлэлиир хампаанньалар манан дьарыктаналлар. Дьэ, оччотугар биһиги ночооттоох буолбакка, барыстаах хааларбыт туһугар үчүгэй сокуон наада. Ол инниттэн Ил Түмэн дьокутааттара нолуок, риэнтэ, дохуот туһунан сокуон оҥоруохтарын наада. Миитиҥҥэ Федеративнай дуогабары көбүтэр туһунан туруорсубуттара. Ол сөптөөх туруорсуу дии саныыбын. Инникитин бу өттүгэр хамсааһын тахсыаҕа.

Онон түмүгэр этиэм этэ, салалтаны саҥаран, үөҕэн бүтүөҕүҥ. Буруйу барытын моттойоҕо ыйыыр сыыһа.

Тэттик санаалар

«Биһиэхэ балыгы буолбакка, күөгү биэрбиттэрин үчүгэйдик өйдүү иликпит»

Бу икки дьон санаата  киһини толкуйдатар. Иккиэн 80 саастарыгар үктэммит ытык кырдьаҕастар олохторугар элбэҕи көрөн кэллэхтэрэ. Кинилэр илэ харахтарынан былаас уларыйыытын көрбүт, олох түһүүтүн-тахсыытын эттэринэн-хааннарынан билбит дьон. Онон билиҥҥи быһыы-майгы туһунан туохтан да тутулуга суох тус бэйэлэрин санааларын эттилэр.

РФ үтүөлээх учуутала Дмитрий Павлович Чечебутов, Чурапчы:

— Биир бэйэм бу миитиннэригэр сылдьыбатаҕым. 80 саастаах киһи онно баран былааһы үөҕэ турарым сүрэ да бэрт буолуо дии?! Ити сураҕы хаһыаттан, дьон кэпсээниттэн иһиттим-биллим. Итиэннэ миитин ис хоһоонун олох сөбүлээбэтим. Мин санаабар, миитини дьону булкуйар сыалтан тэрийбиттэр. Ил Дарханы дуоһунаһыттан ууратары туруорсубуттарын истэн соһуйдум. Куолуһуттар маннык айдааҥҥа тиэртилэр. Тыа сиригэр оннук айылаах эстэн-быстан олорбоппут ээ. Улэлиир киһи орто кэрдииһинэн олорор кыахтаах. Тыа дьонугар «балык буолбакка, күөгү биэрдилэр». Ол аата үлэлээн уйгулаах буоларга кыах биэрдилэр. Аны олох таһыма түстэ дииллэр. Сыана биһиэхэ эрэ үрдээбэт эбээт. Дойду үрдүнэн инфляция буолар. Хамнас, биэнсийэ кэмигэр кэлэр. Мин баһылыкпытын Егор Борисовы өйүүбүн уонна кураанах тылынан буруйдаан бүтүөххэйиҥ.

«Сырдык суол» бааһынай хаһаайыстыбатын баһылыга, РФ үтүөлээх фермерэ, үлэ, тыыл ветерана Михаил Иннокентьевич Коколов, Сунтаар:

— Мин Егор Борисов инагурациятыгар тыа сирин үлэһиттэрин ааттарыттан тыл эппитим, ситиһиилээх үлэҕэ алҕаабытым, сомоҕолоһон, биир өйүнэн-санаанан үлэлиэххэйиҥ диэн ыҥырбытым. Ол тылларбыттан аккаастаммаппын. Буолбут миитини биһирээбэппин. Аҕыйах ахсааннаах норуот буолан баран, салгыы хайдах дьаһанан олорорбутун иллээхтик-эйэлээхтик тобулар оннугар, түргэнник буруйдааҕы була оҕустубут. Јрөспүүбүлүкэ ситэриилээх былааһа сылын ахсын нэһилиэктэри кэрийэ сылдьан үлэтин-хамнаһын туһунан отчуоттуур. 2016 сыллаах отчуотун үгүс өттүбүт биһирээбитэ. Бу маннык отчуоттартан Сахабыт сиригэр үлэ барара көстөр. Оттон сыана үрдээһинэ, хамнас кырата – маныаха дьайар чахчы элбэх. Билигин дойду үрдүнэн кириисис ааҥнаата. Ону ол диэбэккэ хамнас, биэнсийэ кэмигэр кэлэ турар. Улэтэ суох хаалааччы аҕыйах. Орто сиэринэн олоробут. Оттон сир баайын атыылаатылар диэн буруйдааһыҥҥа этиэм этэ, инвестиционнай хампаанньалары кыттыһыннарыы өссө Вячеслав Штыров саҕаттан саҕаламмыта.

Дьадаҥы араҥаны аҕыйатыыга үлэ ыыта сатыыллар. Холобура, элбэх оҕолоох ыалы өйүүр бырагыраамалар, чэпчэтиилэр бааллар.

Мин санаабар, быыбар чугаһаан, уопсастыбаны муннарар сыалтан маннык хамсааһыннары таһаараллар. Егор Борисов дьиҥ сахалыы эйгэҕэ тыа сиригэр улааппыт, элбэх ыал оҕото буоларын быһыытынан, норуотун олоҕун үчүгэйдик билэр.

Мин үйэм тухары тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлээбит киһи буоларбынан, бу салаа түһүүтүн-тахсыытын билэбин. Куолулаабакка, үчүгэйдик үлэлээтэхпитинэ, тыа хаһаайыстыбата өнүйүө.