Ааспыт сыл сорох түмүктэрэ. Саҥа сыл саһарҕалаах дуо?

Ааспыт сыл сорох түмүктэрэ

Бу күннэргэ Мос­ква­ҕа Е.Гайдар ааты­нан экономика боппу­руостарыгар анам­мыт Форум үлэлээн бүттэ (тохсунньу 13-15 күннэрэ). Бу улахан мунньахха «Россия уонна аан дойду: инникини бэриэтчилээһин» («Россия и мир: взгляд в будущее») диэн боппуруос тула кэпсэтии барда.
Манна экономистар, үп-харчы эйгэтин үлэ­һиттэрэ (ол иһигэр Аан дойдутааҕы Баантан), политиктар, ырытааччылар, бизнес бэрэстэбиитэллэрэ уонна да атыттар кыт­тыыны ыллылар. Форум үлэтин үчүгэйдик үөрэтэн, сыаналаан, дьүүллэһэн көрөр эрэйиллэр. Олус араас санаалар этилиннилэр эрээри, биир­гэ үлэлээһин суолларын-иистэрин көрдөөһүн баһыйбыта санааны кө­төҕөр. Баҕар, тылга да этиллибитин иһин.
Форум пленарнай мунньаҕар Россия Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Д.Мед­ведев тыл эттэ. Онтон биһиги 2015 сыл сорох түмүктэрин туһунан эппит тылларыгар ордук болҕомто биэрдибит. Олортон саамай дьоһуннаахтара, биһиги санаабытыгар, манныктар:
Бастакытынан. 2015 сыллаахха Россия экономиката ыһыллыаҕа, олох-дьаһах быста мөлтүөҕэ, уопсастыбаҕа былааһы утары хамсаа­һын күүһүрүөҕэ уонна ол политическай куһа­ҕан түмүктэргэ аҕалыаҕа диэн санаалар олоҕо суохтара дакаас­танна. Итинник санаа түһүүлэр 2014 сыл ахсынньыттан ыла саҕалам­мыттара уонна 2015 с. тохсунньуга, нууччалыы эттэххэ, «паникалааһын» хабааннаммыттара. Бала­һыанньа ыарахан этэ, ол эрэн политическай систиэмэ үрэллибэтэ, экономика салаалара син үлэлииллэр, үп-харчы систиэмэтэ «тыыннаах», үһүс аан дойду сэриитэ буолбата. Бу үчүгэй түмүк дуу, суох дуу? Куһаҕана суох түмүк.
Иккиһинэн. Россия Бырабыыталыстыбата элбэхтэ уонна үксүгэр сөпкө кириитикэҕэ тар­дыллар. Ол эрэн 1998, 2008-2009, 2014-2015 сыллардаах социальнай-экономическай уонна үп-харчы кириисистэриттэн сөптөөх уруок ылыллыбыт, кытаанах усулуобуйаҕа үлэлиир уопут үөскээбит. Игорь Шувалов Форумҥа эппитинэн, 2015 с. Россия Бырабыыталыстыбата экономика сайдыытын сааһылааһыҥҥа, кирии­систэн тахсар дьаһаллары ылыныыга биир да улахан сыыһаны таһаарбатах.
Итини тэҥэ, Рос­сия Киин Баанын кытта олус сөпкө, тапсан үлэлэспиттэр. Ол түмүгэр, холобур, Россия харчытын саппааһа туора-маары ыскайдаммата, сыананы көҥүл ыытыы түмүгэр солкуобай сууллан түспэтэ уонна бэйэтин национальнай валюта буолар оруолун толорор, доллары кытта «сэриигэ» үгүс дьон солкуобайдарын тутан хааллылар. Кирии­сиһи утары охсуһар миэрэлэр, бастатан туран, олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар салаалары өйөөһүҥҥэ туһаайылыннылар.
Биһиги итинник санаа­бытын, наа­да буоллаҕына, сыыппараларынан толору бигэргэтэргэ бэлэммит. Ити сыыппаралары киһи барыта билэр. Олох да хаамыытыттан итини сэрэйиэххэ сөп.
Үсүһүнэн. Үөһэ этил­либит түмүктэр куһаҕана суох буолан бараннар, кинилэр биһиэхэ «тыыннаах» эрэ хааларбытынан үчүгэйдэр. Ол аата «катастрофа буолуо» диэбиттэрэ туол­бата. Быйыл буолар Государственнай Дума быыбарыгар дойду «тыын­наах» буолара политическай суолталаах. Ол эрэн дойду эконо­микатын туруга олус мөлтөх. Инфляция 2015 с. 12,9 % тэҥнэстэ. Ол аата пенсионердар балаһыанньалара итиччэ бырыһыан мөлтөөтө. Ону көннөрөргө судаарыстыба пенсияны итинник бы­рыһыаҥҥа эбэн биэ­риэхтээх этэ. Хомойуох иһин, бачча харчы суох. Онон пенсия эбэтэр 4, эбэтэр 6 бырыһыанынан эрэ эбиллэрэ буолуо.
Итинник ыарахан боппуруостар биһиэхэ элбээтилэр, олору түргэнник быһаарар наада курдук. Холобур, дойду сайдыытын хааччыйааччыларынан үөрэхтээһин, доруобуйа харыстабыла, олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар тэ­рилтэлэр (инфра­структура) буолаллар. Итиннэ, сурах быһыытынан, бюджеты 10 % көҕүрэтиэххэ дииллэр. Оттон оборонаҕа уонна бэрээдэги көрүүгэ ороскуот көҕүрээбэт. Кинилэр инники сайдыыны хааччыйбаттар эрээри, дойдуну көмүскүүр эмиэ наада. Онон, манна үөскээбит утары турсууну хайдах быһаарарбыт биллибэт, харахпытын да сабан кэбистэхпитинэ, боппуруос ханна да баран хаалбат. Онон, эмиэ нууччалыы эттэххэ, структурнай реформалар син биир наадалар. Олору ким ыытар?
Аны бюджет туһунан. Бу биир сүрүн боппуруос. 2015 с. бюджет дефицитэ 1 трлн солкуобай этэ. Ону сабарга Бырабыы­талыстыба харчыны уурулла сытар үптэн (золо­то­валютные резер­вы), эбэтэр ырыынак эйгэтиттэн судаарыстыба иэһин курдук «уларсан» ылан биэриэхтээх этэ. Манна судаарыстыба эрдэ көрүллүбэтэх ороскуоту оҥордо. 2016 с. бюджет тиийбэт харчыта, кырата буоллаҕына, 2-2,5 трлн солкуобай буолуох курдук. Оттон кириисис салҕанан бардаҕына, уһаатаҕына, ньиэп сыаната түһэ турдаҕына, судаарыстыба хантан харчы булар? Туох-ханнык буолуоҕун билигин ким да билбэт.
Ол да буолбутун иһин ааспыт 2015 сылы, кириисис үгэннээбит бириэмэтин учуоттаатахха, Бырабыыталыстыба куһаҕана суохтук түмүк­тээтэ. Өскөтүн 1998 с. балаһыанньаны өй­дөөн кэллэххэ, оччо­лор­го дьыа­ланы кыа­йан көннөрбөтөхпүт. Дефолт саҕаламмытынан С.Кириенко Бырабыы­талыстыбата отставкаҕа барбыта. Билигин ба­лаһыанньа атын, эконо­миканы салайан биэриэххэ сөп, материальнай уонна үп-харчы ресурсалара бааллар. Онон билигин сиирэ-халты быыһанан олоробут. Оттон кэлэр өттүгэр?

Саҥа сыл саһарҕалаах дуо?

Биллэн турар, са­һарҕалаах. Айылҕа сокуонун ким да уларытар кыаҕа суох. Оттон дойду, уопсастыба, дьон олоҕор сандаархай саһарҕа 2016 с. көстөрө саарбах курдук. Кириисис салҕанан ба­рыаҕа уонна өссө ыараан иһиэҕэ. Аан дойдутааҕы валютнай фонда уонна Аан дойдутааҕы баан Россияҕа экономика өссө уустугуруо диэн сабаҕалыыллар.
Ааспыт сылга өссө ханнык эрэ эрэл кыыма баар эбит буоллаҕына, быйыл, үүммүт сылга, көнөр суолга киирбэт кыахтаахпыт. Биһиги дьоҥҥо кырдьыгы этиэхтээхпит. Онно үс сүрүн биричиинэ баар.
Бииринэн, ньиэп сыаната 25-30 эрэ доллар буолла (биир буочуката). Оттон дойду бюджета буочука ньиэп сыаната 63 доллар буолуо диэн суоттаммыта. Ол аата киирэр дохуоттар үс төгүл кэриэтэ кыччыыллар. Итини “стрессовай” балаһыанньа диэн ааттыыллар.
Иккиһинэн, Россияны утары ыытыллар экономическай санкциялар аан дойдуга баар атыы-эргиэн быраабылаларын уонна сыһыаннаһыыларын (ВТО) кэһэллэр уонна биһиэхэ ночооттоох бы­һыыны-майгыны үөс­кэ­тэллэр. Кинилэр ырыы­нак аан дойдутааҕы сыһыаннаһыылара Россияны эрэ утарар түгэнигэр киллэрэллэр. Онон кредитнэй уонна инвестиционнай сибээстэр бысталларыгар күһэйэллэр.
Үсүһүнэн, 2016 сылга Государственнай Дума быыбара барарынан, дойду политическай элитатын хайы­та сатыыллар, былаа­һы утарсар күүстэри сомо­ҕолууллар («бэһис колонна», олохтоох уон­на кыраныысса таһы­нааҕы оппозиция, норуот миитиннэрэ уонна быра­чыастара). Итини улам кэҥэтэн, 2018 с. Президент быыбарыгар В.В.Путины былаастан тэйитэр санаа­лаахтар.
Туох да саарбаҕа суох маннык куорҕаллаах үлэни былааннаан, олоххо киллэрэ сатыыр күүстэр АХШ бааллар. Бу кинилэр аан дойдуга элбэхтик туттубут уонна туттар сценарийдара.
Россияҕа суоһаабыт улахан кутталы учуоттаан, ону сорунуулаахтык утарсар миэрэлэр наадалар. Итинник дьаһаллар су­һаллык оҥоһуллан, түр­гэнник быһаарыллан сон­но тута олоххо киллэ­риллиэхтээхтэр. Быһатын эттэххэ – суһал уларыта тутуулар наадалар. Ону Президент, Быра­быыталыстыба эргим­тэлэрэ холбоһон оҥо­руохтаахтар. Ман­на экономиканы кирии­систэн таһаарар хас да концепциялар оҥо­һуллан, онтон саамай дьайыы­лаахтарын талан ылыахха наада. Мин санаабар, үлэни сүрүннүүр бириэмэннэй Штаб тэриллиэн сөп.
Дойду Президенэ В.В.Путин итинник сору­даҕы туруорар курдук. Ону толоруохха наада.

Аан дойду балаһыанньата

Билигин аан дойду балаһыанньата Россияҕа сыһыаннаан олус уус­тугурда. Ол эрэн бу сыл сэтинньигэ АХШ-гар Президент быыбара буоларын учуоттаан, тутуу былдьаһыахха наада. Донбасс, Луганскай уонна Украина боппуруостара ити быыбарга диэри быһаарыллыахтара суо­ҕа. Порошенко сору­йан бириэмэни тардар. Сирияҕа биһиги сити­һиилэрдээхпит, олору чиҥэтэн биэриэххэ. БРИКС уонна ШОС дэ­нэр түмсүүлэр үлэ­лэ­рин түргэтэтиэххэ. Евро­азиатскай Сойуус үлэтэ бытаарда, ону эрчимирдэн биэриэххэ. Кытай уонна Индия диэки үтүө тыллары этэртэн туттунар наадата суох бу политическай так­тика.
Уопсайынан, Рос­с­ия аан дойдутааҕы бала­һыан­ньатыгар тахсыбыт бытаарыылары саҥа таһым­ҥа таһаарар кэм тирээтэ.

Николай Слепцов, политолог, «Билии» уопсастыба чилиэнэ.