Арыгы алдьархайтан атыны аҕалбат

Петр Догоюсов, Бүлүү улууһун “Чочу нэһилиэгэ” МТ баһылыга:
— Мин “Чочу нэһилиэгэ” МТ баһылыгынан ааспыт сыл балаҕан ыйыгар талыллан үлэлии сылдьабын. Итирдэр утаҕы атыылыыры сокуонунан толору бобор туһунан быһаарыыны бүтүн нэһилиэгинэн мунньахтаан баран, ылыммыппыт. Олохтоохтор түмүллүбүт санааларыгар олоҕуран, 2015 сыл алтынньы 28 күнүгэр туһааннаах сокуон барылын СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕар (Ил Түмэҥҥэ) киллэрэргэ быһаарыммыппыт. Маныаха нэһилиэк депутаттара күүскэ өйөөбүттэрэ. Бу иннинэ 2013 сыллаахха нэһилиэк депутаттара маннык ис хоһоонноох быһаарыыны эмиэ ыла сылдьыбыттара, онон олохтоохтор балачча бэлэмнэр. Бары билэрбит курдук, ааспыт сылга “ПРО Якутии” диэн Саха сирин муниципальнай тэриллиилэрин баһылыктарын өрөспүүбүлүкэтээҕи форума буолан ааспыта. Онно итирдэр утаҕы атыылыыры сокуонунан хайдах бобор туһунан олус наадалаах иһитиннэриилэри оҥорбуттара.
Нэһилиэнньэбит уопсай ахсаана – 1023 киһи. Маҕа­һыын­нарга итирдэр утаҕы атыылаабаттар. Нэһилиэнньэ онуоха 2013 сылтан ыла балачча үөрэннэ дии саныыбыт. Чөл олоҕу сырдатыы үлэтэ күүскэ ыытыллар. Улахан культурнай-спортивнай комплекс тутуута бара турар. 2017 сылга үлэҕэ киириэҕэ диэн былаанныыбыт. Билигин баҕалаах дьон оскуола спортивнай саалатыгар нэдиэ­лэҕэ үстэ мустан дьарыктаналлар. Кулууп дьиэтигэр анаан балыыһа аҥаарын куортамныыбыт. Онно олохтоохтор остуол тенниһигэр оонньуур кыахтаахтар. Орто саастаах дьон, ордук дьахталлар, кэнники кэмҥэ киэҥник биһирэммит скандинавиялыы хаамыынан сөбүлээн дьа­рыктаналлар. Билигин оҕолорго анаан күөлгэ уу кутан, хаары астаран хатааһылыыр сир оҥордубут. Күһүҥҥэттэн саҕалаан нэһилиэккэ түөлбэнэн үлэ ыытыллар. Холобура, түөлбэнэн культурнай-спор­тивнай спартакиада тэрийэбит. Урукку сылларга маннык спартакиада тэрилтэнэн буолар этэ, онон үлэтэ суох дьон кыт­тыыны ылбаттара. Билигин нэһи­лиэк бары араҥатын хабан култуураҕа уонна спорка сыһыара сатыыбыт.

Үөһээ Бүлүү улууһун “Далыр нэһилиэгэ” МТ баһылыга Аркадий Донской:
— Далыр нэһилиэгэ улуус кииниттэн 75 км тэйиччи сытар. Хоту уонна соҕуруу диэки икки учаастактаах: Күүлэккэ – 91 киһи олорор, Кулуһуннаахха – 26. 2016 сыл дааннайынан, нэһилиэнньэ уопсай ахсаана – 1102 киһи, ол иһигэр улахан киһитэ – 700, дьахтар – 355, эр киһи – 445, оҕото – 302.Олохтоох нэһилиэнньэ, хайа баҕарар тыа сирин нэһилиэгэр курдук, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар. Ол курдук, тохсунньу 1 к. туругунан, сүөһү ахсаана – 825, ыанар ынах – 259, субан сүөһү – 527. Дьон кэнники сылларга сылгы иитиитинэн дьарыктанан эрэр. Сылгыбыт ахсаана – 560, мантан биэтэ – 283.
Нэһилиэккэ 162 миэстэлээх орто оскуола, 50 миэстэлээх оҕо саада, “Чэчир” сынньалаҥ киинэ, учаастактааҕы балыыһа, почта, библиотека, ОДьКХ, модульнай хочуолунай, бэкээринэ үлэлиир. Билиҥҥитэ Үөһээ Бүлүү улууһун хайа да нэһилиэгэр тутулла илик “Арчы дьиэтэ” биһиэхэ норуот күүһүнэн тутуллан үлэҕэ киирээри турар.
Потребобщество үлэлиир кэ­ми­гэр элбэх арыгы атыыланара. Биһиги итирдэр утаҕы утары охсуһуу үлэтин 2007 сылтан ыытабыт. Олох испэт дьон суохтар диир сатаммат. Хайа баҕарар нэһилиэккэ биирдиилээн баар буолаллара кистэл буолбатах. Арыгыны утары охсуһуу – Ил Дархаммыт Егор Борисов биир саамай сөптөөх уонна хайҕаллаах көҕүлээһинэ дии саныыбын. Арыгы саха норуотугар улахан охсуулааҕын бары билэбит. Бу саха аһа буолбатах, биһиги төрүт утахпыт – кымыс уонна быырпах. 2013 сыллаахха арыгы атыыланар кэмин хааччахтаан бопсуулары оҥорбуппут. Тыа сиригэр уруккуттан тэрилтэ барыта нэһилиэк киинигэр чугас-чугас турар. Онон, оскуола аттыгар сарсыардаттан маҕаһыыны кэтиир итирик киһи хаама сылдьара табыллыбат суол.
Олохпутун салҕааччылар, инники дьылҕабыт – оҕолор буоллаҕа. Мин “Биир ньыгыл Арассыыйа” съеһигэр кыттан кэлбитим. Онно сылдьан киһини дьиксиннэрэр биир чахчыны бэлиэтии истибитим. Дойду үрдүнэн сылга 700 тыһ. киһи итирик туруктаах сылдьан, суол саахалыгар түбэһэн тыына быстар эбит. Иэдээн дии! Ол аата Далыр курдук нэһилиэнньэлээх тыһыынча нэһилиэк эстэрин курдук! Ил Түмэҥҥэ докумуоннары хомуйан ыытыах иннинэ, биллэн турар, нэһилиэк уопсай мунньаҕын тэрийбиппит. Онно элбэх киһи кыттыбыта. Мустубут дьон бары сөбүлэһэллэрин биллэрэн илии баттаабыттара. Утары куоластыыр киһи суоҕа. Кэнники сылларга дьон-сэргэ сирэйэ-хараҕа сырдаабыкка дылы. Нэһилиэк инники дьылҕатын түстүүргэ саамай сөптөөх уонна суолталаах сокуон ылылынна диэн олус үөрэбит. Саамай сүрүнэ диэн, биһиги оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар кыра эрдэхтэриттэн “Арыгы – дьаат” диэн өйдөбүлү иҥэриэхтээхпит!
Арыгыны кистээн атыылыыр дьон баар буоллахтарына, күүстээх охсуһуу үлэтин ыытыахпыт. Билигин кинилэр тутулуннахтарына, 3500 солк. суумалаах ыстараап эрэ төлүүллэр. Маны кытаатыннарыахха наада дии саныыбын.
Биһиги нэһилиэкпитигэр спортивнай саала тутулла илик. Онон олохтоохтор сопхуос эргэ спортивнай саалатыгар дьарыктаналлар.

Амма улууһун “Болугур нэһилиэгэ” МТ баһылыга Егор Потапов:
— Болугурга 1500-тэн тахса киһи олорор. Сүрүн дьарыкпыт – сылгы, ынах сүөһү иитиитэ, сир оҥоһуута, оҕуруот аһын үүннэрии. Олохтоохтор үксэ сүөһү ииттэллэр. 2000 сыллаахха таас оскуола үлэҕэ киирбитэ. Оҕо саада үс дьиэнэн тарҕанан үлэлии турар: администрация эргэ хонтуоратыгар, урукку холкуос остолобуойугар уонна 25 миэстэлээх “Туллукчаан” оҕо саада чааһынай дьиэҕэ үлэлиир. 2010 сыллаахха МФОКС киирбитэ. Ол эрээри, манна кыһалҕаттан администрация, кулууп, почта, библиотека уонна биир чааһынай маҕаһыын буолан, бары бииргэ олоробут. Спортивнай саала тутуутун үлэтэ кыра-кыралаан саҕаланна. Бырайыагын оҥотторон, докумуоннарын ситэн, акылаатын түһэрбиппит. “Үтүө дьыалаҕа” быйыл сатаан хапсыбатыбыт. Онон эһиилги сылга былаанныыбыт. Билигин нэһилиэнньэ оскуола спортивнай саалатыгар киэһээ 8-10 диэри эрчиллэригэр усулуобуйа олохтообуппут. Үөрүөх иһин, кэнники сылларга дьон общественнай олоххо кыттар, спордунан дьарыктанар баҕата улаатта. Өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр чөл олоҕу түстээччи Матвей Лыткин кэлэн, скандинавиялыы хаамыы туһунан сырдатар олус интэриэһинэй көрсүһүүнү ыыппыта.
Арыгы биһиги нэһилиэк­питигэр эрэй бөҕөтүн аҕалбыта. Биэс чааһынай маҕаһыыҥҥа, биир райпо маҕаһыыныгар пиибэ, арыгы барыта көҥүллүк атыыланар этэ. Оҕолор да иһэр түгэннэрэ биллибитэ. Ол кэнниттэн биһиги бу кыһалҕаны кытаанахтык быһаарарга санаммыппыт. 2012 сыл сааһыгар нэһилиэк депутаттарын кытта чааһынай маҕаһыыннаах атыыһыттарбытын мунньан, буола турар балаһыанньаны хайдах баарынан кэпсээн баран, пиибэни атыылыылларын ончу тохтотоллоругар көрдөспүппүт. Кинилэр биһиги этиибитин тута өйөөбүттэрэ. Онтон 2013 сыллаахха потребобщество маҕаһыынын арыгыны атыылыыр лицензията бүппүтэ. Онон 2013 сылтан ыла нэһилиэккэ итирдэр утах атыыламмат. Билигин эр дьон кытта миигин көрсөн, арыгы атыыламмат буолбута нэһилиэнньэҕэ үчүгэй эрэ өрүттээхтик дьайбытын туһунан үөрэ кэпсииллэр. Ону таһынан биһиэхэ профилактика Сэбиэтэ, административнай хамыыһыйа, уопуттаах участковай чөл олоҕу тутуһууга күүскэ үлэлэһэллэр. Саха норуота арыгыттан аккаастанан чөл туруктаах буоларыгар баҕарабыт!

* * *
Сахабыт сирин олохтоохторо итирдэр утахтан толору босхо­лонон, чөл буолууларын туһугар муниципальнай тэриллиилэр баһылыктара күүскэ ылсан үлэлээн эрэллэрэ киһини үөрдэр. Аан дойдуга буолар алдьархай, сидьиҥ быһыы-майгы төрүөтэ – итирдэр утах буоларын хас биирдиибит өйдүөх тустаах. Арыгыны утары сорунуулаахтык охсуһууга иһитиннэрэр-сырдатар үлэ салҕанар. Күндү ааҕааччылар, чөл буолуҥ!