Дойду үрдүнэн быыбар туох түмүгү биэрдэ?

Буолан ааспыт быыбар биир уратытынан, быыбар баартыйалар испииһэктэринэн уонна биир мандааттаах уокуруктарынан ыытыллыбыта буолар. Ол аата 450 дьокутааттан аҥаардара баартыйалар иһин куоластааһынынан, аҥаардара 225 биир мандааттаах быыбардыыр уокуруктарынан барда. Хайдах да эргитэ-урбата туппут иһин, быыбарга син биир баартыйалар кииристилэр. Ол түмүгэ маннык буолан таҕыста.
Сүрүн кыайыылаах — «Биир ньыгыл Арассыыйа» бэлитиичэскэй баартыйа. Бу баартыйа испииһэгин иһин быыбардааччы 54,27% куолаһын биэрдэ, онон Дуумаҕа 140 дьокутаат миэстэтэ кинилэргэ тигистэ. 225 уокуруктарга «ньыгыллар» 206 хандьыдааты туруорбуттарыттан баартыйа 203 чилиэнэ кыайыылааҕынан таҕыста. Онон парламеҥҥа барыта 343 мандааты ыланнар, урукку өттүгэр ситиҺиллэ илик түмүгү көрдөрдүлэр.
Иккис миэстэҕэ Арассыыйа Федерациятын Коммунистическай партията (РФКП) таҕыста. Барыта 42 дьокутааттаннылар, ол иҺигэр баартыйа испииһэгинэн – 35, биир мандааттаах уокуруктартан 7 дьокутаат. Баартыйа испииһэгинэн 13,35 % ыллылар, ол аата бу көрдөрүүлэринэн урукку таҺымнарыттан биллэ намтаатылар. ҺҺүс миэстэҕэ В.Жириновскай баартыйата таҕыста. Баартыйа испииһэгинэн 35, уокуруктартан 4, барыта 39 мандааттаах. Баартыйа испииһэгинэн 13,25% ылан РФКП-тан бэрт кыранан хаалла. Бу баартыйалар икки ардыларыгар күүстээх илин-кэлин түсүҺүү барда. Төрдүс миэстэни «Сиэрдээх Арассыыйа» баартыйа ылла. Испииһэгинэн 16, уокуруктарынан 7 дьокутаат­таах, барыта 23 дьокутаат. Баартыйа иһин 6,17% куолаһы ылла.
Быыбарга кыттыбыт атын 10 баартыйа дьыалалара мөлтөх. Кинилэр, бастакытынан, парламеҥҥа киирбэтилэр, иккиһинэн хайалара да 3% моҺолу ааспата, онон судаарыстыбаттан үп-харчы ылар кыахтан таҕыстылар. Кинилэргэ «кыһыылаах» дьыала буолла, ордук «Арассыыйа хомуньуустара» баартыйаҕа абалаах балаҺыанньа үөскээтэ. Кинилэр 2,3 % ылан, судаарыстыба көрүөхтээх харчытыгар кыранан хапсыбакка хааллылар.
Дойдуга баартыйалар политическай систиэмэлэрин таҥыы наллаан баран иһэр. Манна түөрт баартыйа инники күөӨӨэ сылдьар. Уопуттааҕынан соҕотох «Биир ньыгыл Арассыыйа» буолар. 2001 сыллаахха бу баартыйа аатын сахалыы тылбаастыырга мөккүөр тахса сылдьыбыттаах. Мин «Киин куорат» хаһыакка «Биир ньыгыл Арассыыйа» диэн ааттаан суруйбутум. Атыттар «Биир кэлим Арассыыйа» диир этилэр. «Кэлим» диэн тыл баартыйа бойобуой тыынын, ис дьиӨин кыайан арыйбат буолан «ньыгыл» диэн аат бэрт түргэнник уонна кытаанахтык иӨэн хаалбыта. Бу быыбарга баартыйа «ньыгылын» дьэ дьиӨнээхтик уонна итэҕэтиилээхтик бигэргэттэ.
Биһиэхэ курдук элбэх бэлитиичэскэй баартыйа ханна да суох. АХШ–ка , холобур, икки эрэ баартыйа былаас былдьаһар. Биһиги сыыйа-баайа эмиэ итинник систиэмэни олохтуохтаахпыт. Боростуойдук да толкуйдаан көрдөххө, 74 баартыйа диэн бу иирбит аҕабыт дьыалатыгар тэӨнээх балаҺыанньа буолуон сөп. Олох чахчыта көрдөрөрүнэн, биһиэхэ үс баартыйалаах систиэмэ наада быҺыылаах: «ньыгыллар», хомуньуустар уонна либерал-демократтар.
«Сиэрдээх Арассыыйа» бэйэтин тус электората суох, көтүмэх баартыйа, онон сотору политика тас өттүгэр быраҕыллар «кэскиллээх». «Сиэрдээхтэр», өскөтө тыыннаах хаалыахтарын баҕарар буоллахтарына, хомуньуустары кытта кэпэрээссийэлэҺиэхтээхтэр. Оттон хомуньуус баартыйата социал-демократия бириинсибтэригэр көһүөхтээх. Итини кыайбатахтарына, инникитин сүрдээх ыарахан балаҺыанньаланар чинчилээхтэр. Олох хаамыыта кинилэртэн итини ирдиир. Бэлиитикэҕэ быҺыыны-майгыны кэмигэр таба таайыы уонна имигэстик хамсаныы элбэҕи быҺаарар.
Жириновскай баартыйатын туһунан. Быйыл иккис миэстэҕэ тахсар күн баҕалаахтара. Итини ситиҺиэхтэрин сөп этэ. Туох мэһэйдээтэ? Идеологиялара уонна бэлиитикэлэрэ ити ааттарыгар сөп түбэспэтэ. ЛДПР быыбардааччылара былааһы сөбүлээбэт маргынааллар, анархо-синдикалистар буолаллар. Арассыыйа ис балаһыанньата мөлтөҕүнэн туҺанан тыыннаах сылдьаллар. Балаһыанньа тубустаҕына кинилэргэ быыбардааччы биллэрдик аҕыйыаҕа. Онон, кинилэр билигин баар 25-30 кыра баартыйалары түмүөхтээхтэхтэр этэ. Ол эрэн, В.Жириновскай баһылык буоларын тухары, ити кыаллара саарбах. ТиҺэҕэр, бу баартыйа хайа эрэ муннукка тиийэн иӨнэн, муӨурданан халыан сөп.
«Биир ньыгыл Арассыы­йа» төрүттэниэҕиттэн ылата Арассыыйа уонна аан дойду уопутун туһаммыта. Бу баартыйа В.В.Путин былааска кэлэрин ситиспитэ уонна 16 сыл устата кинилиин бииргэ үлэлиир. Өйдүөҕүҥ улуу бэйиэт В.Маяковскайы. Кини дойду баҺылыгын күүстээх баартыйаны кытта бииргэ холбоон: «Мы говорим Ленин — подразумеваем партию..», — диэбитэ. Билиҥҥи кэмҥэ бу этии син биир сөптөөх. «Мы говорим Путин…» диэххэ сөп. Манна туох да киһи омнуолуура суох. Норуокка туһалааҕа уонна наадалааҕа кылаабынай.
Онон Арассыыйаҕа баар­тыйа­лар политическай систиэмэлэрэ тэриллэ сылдьар. Билиҥҥи туругунан дойду балаһыанньатын барытын «Биир ньыгыл Арассыыйа» быһаарар. Хоммуньуустар эбэтэр «Сиэрдээх Арассыыйа» салайбыттара буолар, ыпсыыта кыттыбат балаҺыанньалаах буолуо этибит. Хаттаан өрөбөлүүссүйэ айдааныгар сылдьар буолуохпутун да сөбө. Онон баартыйалар систиэмэлэрэ оннуларын булуохтарыгар диэри, «Ньыгыл» баартыйа салайыаҕа. Дьоппуоннарга биир баартыйа дойдуну 60 сыл салайан, уҺулуччу сайдыылаах судаарыстыба оҥорбута. Арассыыйа түӨ былыргы историята уонна менталитета итинник суолу тутуҺары, бука, киэр тибиэ суох этэ дии саныыбын.

Сахабыт сиригэр хайдахпытый?

Јрөспүүбүлүкэбитигэр «Биир ньыгыл Арассыыйа» 46,41% куолаһы ылан бастакы миэстэҕэ таҕыста, иккискэ 15,19% куоластаах «Сиэрдээх Арассыыйа», РФКП (14,7%), Жири­новскай баартыйата (10,7%) – үҺүс, төрдүс буоллулар. Бэһискэ «Арассыыйа хоммуньуустара» (3,14%), пенсионердар – алтыс (2,34%), «Родина» – сэттис (1,56%) сылдьаллар. «Гражданская сила» (0,16%) уон төрдүс миэстэҕэ хаалла.
Баартыйа киин салалтата Саха сирин испииһэккэ туспа киллэрбитэ уонна дьокутааттанарга икки усулуобуйаны туруорбута. Бииринэн, баартыйа иһин куоластааҺыҥҥа Арассыыйа орто көрдөрүүтүн куоһарыахтаах этэ. Ол кыаллыбата – Саха сиригэр 46,42%, оттон Арассыыйаҕа 54,27%. Иккис усулуобуйа – куоластааһыҥҥа кыттыы. Биһиэхэ 47,89%, оттон Арассыыйаҕа 47,84% буолла. 0,04% ордук буолбуппут биһигини абырыа дуо? Абыраата быҺыылаах, Г.И. Данчикова Арассыыйа парламенын дьокутаата буолла.
Биир дьокутааттаах уокурукка олохтоох «ньыгыл­лар» олус истигэннэрин көрдөрдүлэр. Политиканы атыннык хайыһыннара сатаабыттара эмиэ табыллыбата. Мин А.С.Борисов туһунан этэбин. Манна «сыыһа» туттубут дьон баартыйа эппиэтигэр тардыллыахтарын наада. Атыттары үөрэтэр да сыалтан.
Ити түмүгэр биһиэхэ Ф.С. Ту­мусов уонна кини «Сиэрдээх Арассыыйата» күннээтилэр. Тумусов 37,52 % куолаһы ылан кыайыылаах таҕыста. Киниэхэ арыый да чугаһаабыт Олег Тарасов 20,45% куоластаах. Кэнники миэстэлээх Андрей Заякин («Яблоко») буолла – 2,95%. Аны «Сиэрдээх Арассыыйа» баартыйа испииһэгэр 15,19% куолаһы ылан, Константин Ильковскай дьокутаат буолуон сөп. Онон «сиэрдээхтэр» Саха сириттэн икки дьокутааттаныахтара. Онон политическай ыйааһыннара улаатта. Ол кэлэн иһэр Ил Түмэн (2018 с.), Арассыыйа Президенин (2018 с.) уонна Ил Дархан быыбардарыгар (2019 с.) ити хайдах охсон тахсара биллибэт. Арай биири этиэххэ сөп — Саха сиригэр былааһы былдьаһыы сытыырхайыаҕа.
Оттон дьон олоҕор-дьа­һаҕар баһылыыр-көһүлүүр оруоллааҕынан, наадалаах быһаарыылары ылынааччынан син биир «Биир ньыгыл Арассыыйа» хаалыаҕа. 23 эрэ дьокутааттаах «Сиэрдээх Арассыыйа» кыаҕа тиийбэт. Кырдьык, Ф.Тумусов, тус бэйэтин олоҕун оҥкулун оҥоһунна.

Ханнык түмүктэри оҥостуохтаахпытый?

«Биир ньыгыл Арассыыйа» Саха сиринээҕи салаата бу быыбарга мөлтөҕүн көрдөрдө. Маны көрө-көрө көрбөтөх, билэ-билэ билбэтэх буоларбыт сатаммат.
Политологияҕа «политическое консультирование» диэн категория баар. Ол методикатыгар олоҕурдахха, маннык хайысхаларга үлэ барара наада. Бииринэн, баартыйа үлэтин-хамнаҺын үөһэттэн сиргэ түһэриэххэ наада. Ол аата улуустарынан, нэһилиэктэринэн, тэрилтэлэринэн, учаастактарынан сылдьан дьону кытта үлэни ыытыахха наада. Бу дьыалаҕа биллэрдик мөлтөөҺүн баар.
ИккиҺинэн, ханнык баҕарар баартыйа бэйэтин каадырынан уонна чилиэннэринэн күүстээх. Баартыйа өрөспүүбүлүкэтээҕи оскуолатын үлэтин тохтотон кэбистилэр. Онон каадыры иитии, үүннэрии, өрө таһаарыы үлэтэ бытаарда. Оттон нэһилиэнньэҕэ сырдатар, аҕытаассыйалыыр үлэни ыытыы бииргэ алтыҺан үлэлээһин туһунан этэ да барыллыбат.
ҺсүҺүнэн, баартыйа олохтоох салаата миэстэтигэр, нууччалыы эттэххэ, «мозговой» кииннээх буолуохтаах. Ол киин баартыйа үлэтин ырытан, сөптөөх бырайыактары кичэйэн оӨоруохтаах. Ону баартыйа Политическай сэбиэтэ дьүүллэҺэн, ылынан олоххо киллэриэхтээх. Аан дойду үрдүнэн маннык систиэмэ үлэлиир. БиҺиги тоҕо онтон аккаастанабытый? Кэнники кэмҥэ наар Москваттан «аҺара сайдыылаах» дьону ыҥыран, кинилэргэ элбэх харчыны кутан туран, туҺана сатыыбыт. Итинник дьаҺаныы көдьүүҺэ суоҕа көстөн таҕыста. Боростуойдук да толкуйдаан көрдөххө, үлэлэрин түмүгүн иҺин ханнык да эппиэтинэҺи сүкпэт, харчыларын ыллылар да, бастара байҕалга, кутуруктара куйаарга буолар дьонтон тугу эрэйиэҥий.
ТөрдүҺүнэн, «ньыгыллар» саҥа көлүөнэлэрэ баартыйаны төрүттээбит, сүһүөҕэр туруорбут, сайыннарбыт дьонтон аккаастанар куһаҕан кэмэлдьилэннилэр. Итини өссө В.И.Ленин «проявление зазнайства, в политике глупое явление» диэн сиэрдээхтик быһааран турар. Күн бүгүн биһиги, ама, Ленини өйбүтүнэн аһара түстүбүт дуо?

Николай Слепцов, 
политолог.