Дууһата ыйарынан айар-тутар

Валерий Илларионов 60 сыл анараа өттүгэр муус устар 20 күнүгэр аҕыс оҕолонуохтаах Петр Гаврильевич, Варвара Васильевна Илларионовтарга бастакы оҕо буолан күн сирин көрбүт. Валерий төрөппүттэрэ туруу үлэһит дьон этилэр. Ол курдук айбыт аҕата Петр Гаврильевич сэрии сылларыттан, 14 сааһыттан, үйэтин тухары биригэдьиир. Кини килбиэннээх үлэтэ «Бочуот Знага» уордьанынан, үгүс мэтээллэринэн, ол иһигэр бэйэтэ олус сыаналыыр, күндүргэтэр «Сталин төбөлөөх» мэтээлинэн бэлиэтэммитэ. Оттон күн-күбэй ийэтэ Варвара Васильевна бастаан үрүҥ илгэни үрүйэлии сүүрүгүрдэр биир бастыҥ ыанньыксыт, онтон искусственнай сиэмэлээһин маастара буолан үрдүк көрдөрүүлэри ситиспит. Оройуонугар, республикаҕа да хаста даҕаны бастыы сылдьыбыт. Ити курдук Валерий Петрович төрөппүттэрэ төһүү үлэһит дьон эбит. Ол да иһин уонна элбэх оҕолоох ыал улаханнара да буолан, тыа сирин ханнык баҕарар үлэтигэр сыстаҕас, кыайыгас-хотугас буола улааппыт.

Оскуоланы бүтэрбит Валерий уол эр киһи уйанын-хатанын быһаарар, саха киһитэ таҥара оҥостубут дьөһөгөйүн оҕотун тэһиинин тутан сылгыһыт буолар. Манна кини 7-с кылааска үөрэниэҕиттэн ыла ыһыахтарга ат сүүрдүбүтэ, 9-с кылаастан хайдах да бэйэлээх хаҥыл акка хатаастыбыта эрэ баар буолан, элбэхтик эриһэн иннин ылан айааһыы үөрэммитэ таайбыт буолуохтаах. 1973-1975 сылларга Валерий Илларионов Аҕа дойдутугар ытык иэһин чиэстээхтик төлөөбүтэ. Сэбиэскэй Армияҕа сулууспатын кэмигэр байыаннай уонна политическай бэлэмнэнии туйгуна буолбута.

Ол кэнниттэн Валерий үгүһү-элбэҕи толкуйдуу барбакка, техникаҕа сыһыаннаах оччотооҕу үгүс эдэр дьон ыра санаатынан, биһигинэн буолбут Өлүөхүмэтээҕи тыа хаһаайыстыбатын техникумугар киирэн механик үөрэҕин бүтэрбитэ. Үөрэҕин бүтэрэн баран, «Ньурба» совхоз Күндээдэтээҕи отделениетын механигынан ананан салайар үлэ бастакы кэрдииһигэр үктэммитэ. Онтон ыла тыа сириттэн харыс да халбарыйбакка техникаҕа эриһэн үлэлээбитэ. 1982 сыллаахха СР бастакы Президенэ М.Е.Николаев Тыа хаһаайыстыбатын миниистиринэн үлэлии олорон тэрийбит, республикаҕа бастакынан элбэх сыллаах от сиэмэтин ыһыынан дьарыктанар «Сүлэ» совхоһугар кылаабынай инженеринэн ананан үлэлии сылдьыбыта. Онтон 1990 сыллаахха республикаҕа биллэр-көстөр улахан, кыахтаах 132 араас автотранспордаах «Ньурба» совхоз Киин автопааркатын салайа олорон, Тойбохойтон төрүттээх тапталлаах кэргэнин Вера Софроновна ийэтэ сааһыран, ыарытыйан биһиги Тойбохойбутугар көһөн кэлбиттэрэ.

Үлэҕэ уопуттаах, сытыы-хотуу Валерий, оччолорго эмиэ муҥутаан сайдан тигинэччи үлэлии олорор «Тойбохой» совхоз автопааркатыгар гараж сэбиэдиссэйинэн үлэҕэ ылыллыбыта. Манна биири тоһоҕолоон бэлиэтиир тоҕоостоох дии саныыбын. Сэбиэскэй кэмҥэ, каадырга улахан болҕомто ууруллар бириэмэтигэр, үрдүк үөрэҕэ, партията суох киһини партия райкомунан бигэргэтиллэр номенклатурнай дуоһунаска – совхоз кылаабынай инженеринэн анааһын уһулуччу сэдэх түбэлтэ буолуохтаах. Оччотооҕу партия салалтатын кыраҕы хараҕа эдэр киһи (специалист) чахчы тыыппалааҕын, дьыалабыай, профессиональнай таһымын билбит, сыыспатах буолуохтаах.

Тойбохойдор да ону таба туһаммыттара диэххэ сөп. Ол курдук Валерий Илларионов гараж сэбиэдиссэйиттэн саҕалаан, улахан агрофирма директорын материальнай-техническэй хааччыйыыга солбуйааччынан, булду тэрийээччинэн, кылаабынай инженергэ тиийэ үлэлии сылдьыбыта. Ол сылларга тойбохойдор Челябинскай куорат собуотуттан быһа «Уралец» диэн мини-трактордары аҕалан оройуоҥҥа аан бастакынан тарҕаппыттара. Бу сылларга этэ дии, били, тойбохойдор макарон оҥорор тэрили аҕалан, оройуоҥҥа эмиэ аан бастакынан «Адам лапсата» диэни оҥоро сылдьыбыттара («Тойбохой» агрофирма оччотооҕу директора Адам Семенович Алексеевы ытыгылаан итинник ааттыы сырыттахтара).

Ити кэмтэн ыла Валерий Илларионов биһиги улууска көхтөөх, сыралаах, айымньылаах да диэххэ сөптөөх үлэтэ саҕаламмыта. Кини ордук саҥа, сонун үлэлэри олоххо киллэриигэ талаана тобуллар идэлээх. Ардыгар биһиги бэйэбит, сунтаардар, тугу гына олорбуппутуй, диэххэ айылаах курдук түгэннэргэ киллэртиирэ мэлдьэх буолбатах. Кини биир үтүө хаачыстыбатынан саҕалаабытын хайаан даҕаны түмүктээн, олоххо киллэрэн тэйэр дьирээ, дьулурҕа майгыта буолар. Кистэл буолбатах, сорохтор син сонунтан сонуну саҕалаан «идея быраҕан» баран, сүтэн-иҥэн хаалаллара эмиэ баар буолааччы. Оттон Ньурба уола Валерий Илларионов туппутун ыыппат, ытырбытын ыһыктыбат чахчы дьирээ киһи.

В.П. Илларионовы саҥаны, бастыҥы уруттаан олоххо киллэрээччи диэбиппит. Ол биир бастакы туоһутунан, кини 2007 сыллаахха оччотооҕу РЭС начальнига Д.И.Семенов уонна Энергосбыт начальнига А.Н.Николаев өйөбүллэринэн Тэҥкэҕэ 15 ыалга электрическэй сылытыныыга киирэргэ докумуон оҥотторбута буолар. Онтон сорохтор «сэрэнэннэр» аккаастаан, 5 ыал уокка холбонуутун ситиһэн бастакы холобуру көрдөрбүттэрэ. Аны 2009 сыллаахха Тойбохой нэһилиэгин баһылыгын солбуйааччынан үлэлии олорон, биһиги «Сунтаар сонуннара» хаһыаппытыгар «Бириэмэни мүлчү тутумуохха» диэн сүрдээх актуальнай, проблемнай ыстатыйа таһааттарбыта. Онно кини урукку сылларга электрическэй уот туттуллуута чааһынай секторга аҕыйаҕын, күүстээх подстанциялар совхоз производственнай объектарын эрэ тастарыгар туруоруллубуттарын эппитэ. Улууска күүстээх электрическэй уот иһэринэн нэһилиэги бүтүннүү электрическэй сылытыыга көһөрөргө бэлэмнээн ону сааһылыахха, саҥа подстанциялары булунууга үлэни саҕалыахха – оччоҕо улууспутугар элбэх электрическэй уот саппааһа хаалыа этэ диэн ис хоһоонноох этэ. Кэлин Валерий Петровичтан ол проблемнай ыстатыйаҥ туох хамсааһыны оҥордо диэн ыйытыыга: «Чааһынай ыаллары маассабай уокка киллэриллэр үһү дуо, бу да киһи…» диэн күлээччилэр да баалларын туһунан сүрдээҕин сүөм түһэн эппитин өйдүүбүн. Ол да буоллар, Ньурба хоһуун уола санаатын түһэрбэтэҕэ. Онтун дьыаланан дакаастаары оччолорго улуус баһылыгын бастакы солбуйааччытынан үлэлиир А.В. Григорьев уонна РЭС начальнига Д.И.Семенов өйөбүллэринэн улууска бастакынан электрическэй уотунан сылытыныыга нэһилиэгинэн маассабайдык киириини саҕалаабыттара. Олорор, үлэлиир Тойбохойун «Талах Күрүө» микрооройуонугар уот ситимэ электроотоплениеҕа киирэргэ эппиэттээбэтин иһин, улуус оччотооҕу баһылыга В.И.Тихонов көмөтүнэн Правительство Председателэ Г.И. Данчикова приемугар «бартыһааннаан» киирэн программаны уларыттаран, ити линия СИП кабельга көһөрүллэрин ситиспитэ. Ол Тойбохой олоҕор-дьаһаҕар саҥа сүүрээни киллэрбитэ мэлдьэҕэ суох.

2009 сыллаахха эмиэ баһылык солбуйааччытынан үлэлии олорон, арааһа, республикаҕа да аан бастаан, олус киэҥ программалаах «Булчут кутаата» диэн тыа сирин олохтооҕор сыһыаннаах спортивнай-прикладной көрүҥнэргэ күрэхтэһиини иилээн-саҕалаан тэрийбитэ дьон биһирэбилин ылыан ылбыта. Ол салгыы сыл көтө-көтө ыытыллан испитэ да, билигин ол «кутаа умулунна» курдук… Валерий Петрович эмиэ биир умнуллубат үтүөтүнэн 2012 сыллаахха Тойбохой нэһилиэгиттэн ис дьыала органнарыгар сулууспалыыр эбээһинэстэрин толоро сылдьан суорума суолламмыттар, ол иһигэр Чечня Республикатыгар конституционнай тутулу олохтоһо сылдьан өлбүтүн кэннэ «Эр санааланыы» уордьанынан наҕараадаламмыт Аркадий Савинов, сырдык ааттарын үйэтитэр байыаннай-спортивнай күрэхтэһиини сүүрэн-көтөн тэрийбитэ. Салгыы 2013 сыллаахха ити уолаттарга бэйэтин бырайыагынан Г.Е.Бессонов.

Тойбохойдооҕу музейнай комплексын территориятыгар монумент тутулларын ситиспитэ. Ити быыһыгар 2011 сыллаахха дьиэ кэргэнин уонна Тэҥкэтээҕи табаарыстарын күүстэринэн Бордоҥ-Тэҥкэ суолун оҥорооччуларга аналлаах бэртээхэй оҥоһуулаах сквери Тэҥкэ хайатын үрдүгэр дьэндэппиттэрэ. Ол үлэ дьонугар сүгүрүйүү бэлиэтэ буолан үйэлэргэ туруоҕа.

2012 сыллаахха Сунтаарга үөрэҕирии 150 сыллаах үбүлүөйдээх ыһыаҕа Тойбохойго ыытылларынан сибээстээн, бастакы тэрээһин мунньах буолбута. Онно хаһан да буоларын курдук үп суоҕар сигэнэн, Тойбохой аатырар Арыытын ыһыахтыыр сирин көннөрү абырахтыы түһэн баран тэрийэргэ диэн буолта. Онно Валерий Петрович: «Ыраахтан-чугастан ыалдьыт бөҕөнү ыҥыран, ырыаҕа ылламмыт Тойбохой сыһыыта аҕай диэн баран, манна киллэрэн ыһыахтатан саакка бараары гынаҕыт дуо?..» – диэн этии киллэрбитэ. Ол кэнниттэн улуус баһылыгын В.И.Тихонов өйөбүлүн ылан, Тойбохой Арыыта хос сөргүтүллэн иккис тыынын ылыытыгар Валерий Илларионов кырата суох оруолун умнар табыллыбата буолуо.

Аны сэрии, сэбиэскэй-хаһаайыстыбаннай үлэ бэтэрээнэ, аатырбыт сылгыһыт Ф.К.Егоров аатын үйэтитэр сыаллаах, кини кыыһа Т.Ф. Пермяковалыын «Дьөһөгөй оонньуулара» диэн атынан спортивнай-прикладной көрүҥнэргэ эмиэ сыл көтө-көтө буолар күрэхтэһиини тэрийбиттэрэ. Хомойуох иһин, ол кэлин эмиэ «харчы суох» диэн чэпчэки суолу тутуһан умнуллубут.

Билигин төһө да суоҕун иһин, 2017 сылга «Тойбохой» совхоз тэриллибитэ 50 сылын туолуохтаах. «Тойбохой» совхозка төһөлөөх киһи үлэлээн-хамсаан ааспыта буолуой?.. Валерий Петрович совхозка бэйэтэ төһө да кылгас кэмҥэ үлэлээн аастар, саатар кэнэҕэски көлүөнэҕэ бэрт кыра да өйдөбүнньүгү хаалларар үтүө баҕа санаалаах. Ол иһин ол бэлиэ даатаны көрсө тэрилтэтин күүһүнэн совхозка аналлаах сквер тутуутугар сүүрэр-көтөр. Биһиги оҥорботохпутуна ким оҥоруой, дьоммут-сэргэбит үлэлээн-хамсаан ааспыт суоллара-иистэрэ умнууга хаалаары гынна, бу үлэҕэ тэрилтэм дьоно өйөбүл-тирэх буолаллара миигин үөрдэр диир. Быйыл Улуу Кыайыы 70 сылынан «Рабочие совхоза – ветераны ВОВ» диэн Тойбохой нэһилиэгин сэрии бэтэрээннэригэр өйдөбүнньүк оҥордулар. Итиннэ Валерий Петрович: «Бу өйдөбүнньүкпүт саамай бириэмэтигэр оҥоһулунна. 60-70-с сылларга сэрии бэтэрээннэрэ улаханнык чиэстэммэт кэмнэрэ этэ. Буолуохтаах буолуохтааҕын курдук сыһыан баара. Сорох дьоммут хаартыскаларын бэрт эрэйинэн буллубут», – диир. Манна биири өйдүөххэ наада, ити үөһэ этэн аһарбыт үлэлэри үксүлэрин даҕаны Валерий Петрович сүрүн үлэтин таһынан бэйэтин өйө-санаата, дууһата ыйарынан айар-тутар. Дьэ, ол мээнэ киһиэхэ бэриллибэт үтүө уонна сэдэх хаачыстыба диэххэ наада.

В.П.Илларионов – билигин сүрүннээн үүт соҕотуопкатынан дьарыктанар «Хочо» МУТ тэрилтэ директора. Кини манна 2013 сылга үлэҕэ киириэҕиттэн тутуллар үүт сыаната биллэ үрдээтэ, үлэһиттэр хамнастара улаатта. 2013-2014 сыллар түмүктэринэн үлэһиттэригэр 13-с хамнас ааҕыллар буолла. Дьиктитэ диэн, бу 13-с хамнаһы бэйэтигэр аахтарбат эбит. Тоҕо ылбаккын доҕор, диэтэххэ, киһим тэрилтэбэр кыайтара илик боппуруостар өссө даҕаны элбэхтэр, үлэм түмүгэ эппиэттээбэт, миигин комсомол ииппитэ диэн баран күлэн кэбиһэр.

Былырыыҥҥыттан ыла үлэлэһэр нэһилиэктэригэр табаарынай производство тэриллэригэр уонна улууска тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар инвестиция киллэрэр санааттан «Саҥа саҕалыыр фермер» диэн программаҕа хапсарга улуустан бэрэстэбиитэл кыттарыгар көмө буолар. Былырыын Тойбохойтон бэлэмнээбит киһитэ Сунтаар улууһун историятыгар аан бастакынан Граҥҥа тиксэн 1,5 мөл. солк. харчыны ылан, хаһаайыстыбатын кэҥэттэн үлэлии сылдьар. Быйыл Наахараттан биир эдэр киһини бэлэмнээбитэ эмиэ Граҥҥа тигистэ. Кини онтон бэйэтэ тиксибит саҕа үөрэ сылдьар.

Дьэ, ити курдук үлэни эрэ үҥэр таҥара оҥостубут В.П. Илларионов дьоллоох ыал аҕата, эһэтэ. Ыал оҕолорунан сыаналанар диэн буолар. Илларионовтар 4 оҕолоро бары олоххо миэстэлэрин булбут үлэһит дьон. Улахан кыыс Ньургуйаана Валерьевна 2 үрдүк үөрэхтээх, Сунтаар нэһилиэгин дьаһалтатыгар сүрүннүүр специалист. Иккис кыыс Анастасия Валерьевна ХИФУ финансовай-экономическай институтун бүтэрэн Сбербанк үлэһитэ. Аҕатын туйаҕын хатарар уол Петр Валерьевич киэҥ профиллаах механизатор, Накыыҥҥа вахтанан үлэлиир. Оһоҕос түгэҕинээҕи кыыс Света Кытайга үрдүк үөрэҕи бүтэрэн, республика миграционнай сулууспатыгар хонтуруол отделын биир эппиэттээх үлэһитэ. Кэргэнэ Вера Софроновна Социалистическай Үлэ Геройа Г.Е.Бессонов үөрэнээччитэ да буолан буоллаҕа, сайын дьиэлэрэ тула араас дьэрэкээн сибэккинэн симэнэр. Кэтэх хаһаайыстыбаларыттан ылар сибиэһэй астарын таһынан сир аһын арааһын астыыллар. Хаһаайын иллэҥ кэмигэр байанайдаах булчут, балыксыт. Оттон Саҥа дьылы көрсүүгэ Илларионовтар тэлгэһэлэрэ сорох тэрилтэлэрдээҕэр да ордук киэргэтиилээх буолар. Араас уоттаах-күөстээх оҥоһуктарынан дьиримнии оонньуур. Бу барыта Валерий Петрович оҕолоругар, сиэннэригэр кэрэни-үтүөнү өрө туттуннар диэн санааттан илиитин иһинэн аһарар түбүгэ буолар. Илларионовтар билигин 6 сиэннэриттэн күннэрэ-ыйдара тахсар. Хаһаайка Вера Софроновна аһа-үөлэ амтаннааҕын, астыгын сылдьыбыт эрэ барыта биһириир, хайгыыр эбит. Илларионовтар дьиэлэригэр мэлдьи элбэх ыалдьыттаах-хоноһолоох буолаллар. Өрөспүүбүлүкэ үрдүк сололоох салайааччыларыгар, араас талааннаах, биллиилээх дьонноругар тиийэ.

Дьэ, субу 60 сааһын туолбут В.П.Илларионов дьон-сэргэ туһугар, этэргэ дылы, соххор солкуобай хамнаһа суох сорох үлэлэрэ итинниктэр. Били, саҥа тэриллибит эдэр Сэбиэскэй Сойуус политическай эргимтэтэ билинэн, ытыктаан «Сойуус старостатынан» ааттаабыт М.И.Калинин дойду салалтатын биир үрдүкү дуоһунаһыгар үлэҕэ анаары гыммыт киһилэрин үс үрдүк үөрэхтээҕинэн хайҕаабыттарын-арбаабыттарын саҥата суох истэ олорон баран: «Үс үрдүк үөрэхтэнии, ол дьиҥнээх өй бэлиэтэ буолбатах», – диэбитин санаан ылаҕын. Ол кэнниттэн ол киһини дуоһунаһыгар бигэргэппэтэхтэр. Онуоха дылы мин кэпсиир киһим төһө да үрдүк үөрэҕэ суох буоллар, аҥардас сахалыы мындыр өйүнэн, олоххо ылбыт билиитинэн-көрүүтүнэн, ханнык да бэйэлээх тойонтон-хотунтан иҥнэн-толлон турбат тылынан-өһүнэн, били, саха ньоҕой, оҕото өссө ньоҕой дииллэрин курдук туруору майгыта кини үлэтигэр-хамнаһыгар төһүү күүс буолаллар эбит дии саныыбын. Хайдах итинник ситиһиилээхтик быһаарсаҕын диэтэххэ, «миигин оскуолаҕа үөһэттэн айдарыылаах үтүөкэннээх учууталлар үөрэппиттэрэ, кинилэргэ махталым муҥура суох» диэн кэбиһэр.

Түгэнинэн туһанан эттэххэ, киһи оҥорбут үтүөтэ-өҥөтө, бэрдэ кини өллөҕүнэ эрэ буолбакка, кини айа-тута, үлэлии-хамсыы сылдьар кэмигэр сөптөөхтүк сыаналанара буоллар, ханнык баҕарар киһи өссө тэттэн туран үлэлиэ-хамсыа этэ буолбатах дуо?.. Бу В.П. Илларионов курдук энтузиаст дьон эргиччи элбэхтэрэ буоллар, олохпут өссө түргэнник инники сайдыа этэ буоллаҕа.

Борис Николаев,
«Сунтаар сонуннара» хаһыат кылаабынай редактора.