Үгүһү оҥордоххо — өссө элбэҕэ инники күүтэр

Кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Ю.П.Баишев ол киэҥ хабааннаах үлэ ис хоһоонун уонна салгыы хаамыытын туһунан кэпсиир:
— Өрөспүүбүлүкэбитигэр дьиэ кэргэн дьыалатыгар үлэлиир 12 сокуоннаахпыт. Кэмитиэт тэрийэн ыыппыт парламент истиитин кыттыылаахтара Ил Түмэҥҥэ уонна бырабыыталыстыбаҕа туһуламмыт сүбэлэри ылыммыттара. Олортон сүрүн-сүрүннэрэ манныктар: СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэнэ) РФ Судаарыстыбаннай Дууматыгар «Дьоруой-ийэ» уонна «Ийэ албан аата» үс истиэпэннээх уордьаннары хаттаан чөлгө түһэрэр туһунан этии киллэрэригэр.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатыгар: элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэри социальнай өйөбүл эбии дьаһалларынан хааччыйар туһунан сокуон барылын оҥорон, Ил Түмэн көрүүтүгэр киллэрэригэр. Балтараатыттан 3-гэр диэри саастаах оҕону көрөн олорор уоппускалаах төрөппүккэ, ыйдааҕы пособие кээмэйин үлэ төлөбүрүн алын кээмэйигэр тэҥнииргэ. Элбэх оҕолоох уонна иитиигэ ылбыт дьиэ кэргэттэргэ нолуоктарга чэпчэтиилэри көрөргө. Элбэх оҕолоох уонна иитиигэ ылбыт дьиэ кэргэттэр сынньанар уонна эмтэнэр сирдэргэ барар айаннарын толору төлөбүрүн субсидиялыырга. СӨ Сирин кодексын 24.1 ыстатыйатыгар дьиэ кэргэҥҥэ сири биэриигэ кинилэр туһааннаах сиргэ-уокка олорбут болдьохторун 3 сылга диэри кыччатан биэрэр туһунан уларытыыны киллэрэргэ. 5 уонна онтон элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ уонна иитийэх оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ бэриллэр сир кээмэйин улаатыннарарга. Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн улахан оҕото, күнүскү үөрэххэ үөрэнэр буоллаҕына, кини 23 сааһын туолуор диэри дьиэ кэргэн анал туругун илдьэ сылдьыахтааҕын туһунан. Иитийэх оҕолордоох дьиэ кэргэҥҥэ элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн анал туругун иҥэрэр туһунан балаһыанньаны бигэргэтэргэ. МТ-лэр баһылыктарын кытта бииргэ, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр олорор усулуобуйаларын тупсарыы, 7 уонна онтон элбэх оҕолоох ыалы дьиэнэн хааччыйыы туһунан боппуруоһу көрөргө.

«Дьокуускай куорат» куораттааҕы уокуругар (А.С.Николаев): араас уустук балаһыанньанан олорор дьиэтэ-уота суох хаалбыт дьиэ кэргэттэргэ, куораттааҕы уокурук сиригэр-уотугар социальнай дьиэлэри тутар боппуруоһу көрөрүгэр. Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ бэриллибит сир учаастактарын сөптөөх тырааныспар уонна инженернэй инфра-устуруктууранан хааччыйыы үлэтин түргэтэтэригэр.

Дьиэ кэргэҥҥэ туһуламмыт икки саҥа сокуону ыларга этии киллэрбиппит. Дьиэ кэргэн кодексыгар эбии киириэн уонна элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн туһунан сокуон ылыллыан наада. В.Матвиенко Санкт-Петербурга губернатордаан олорон, 5 уонна онтон элбэх оҕолоох ыалга кыбартыыра биэрэр туһунан сокуону көҕүлээбитэ. Ол сокуона билигин үлэлии сылдьар. Биһиги 7 уонна онтон элбэх оҕолоох ыалга туруорсабыт.

Ил Дархаммыт 2022 сылга диэри өрөспүүбүлүкэбит 1 мөл. киһи нэһилиэнньэлэниэхтээх соругун туруорбута. Бүгүҥҥү күннээҕи туругунан, ити көрдөрүү 45 тыһыынча киһинэн хапсыбат.

— Юрий Петрович, ити 1 мөлүйүөн киһи нэһилиэнньэлэнии сыалыгар-соругар тастан кэлии дьон, миграннар, хапсаллар дуо? Ити дьон билигин дьиэ кэргэттэрин субуруппутунан кэлэр буоллулар, ону тэҥэ дьахталлара хоруолук курдук элбэх төрүөҕү биэрэллэр. Оччотугар мөлүйүөн буолуохтааҕар, холкутук 2 мөлүйүөн да киһи нэһилиэнньэлэниэхпит.

— Сокуонунан олохтоммут бары ирдэбиллэри тутуспут, сөптөөх болдьоҕу аһарбыт, РФ гражданствотын ылбыт буоллахтарына, туох да мөккүөрэ суох олохтоох нэһилиэнньэ ахсааныгар киирэллэр.

Кэлин икки сылга 1 млрд. солк. харчы көрүллэн, тулаайах оҕолору олорор дьиэнэн хааччыйыыга тэтимнээх үлэ барда. Урукку балаһыанньанан, дьиэҕэ быраап 23 сааһынан хааччахтанар этэ, ол билигин уһулунна. Дьиэнэн хааччыйыы, туһааннаах оҕо эбэтэр киһи, эрэгистирээссийэлээх олорор сиринэн көрүллэр.

Ыччаты кытта үлэҕэ бырагыраама баар, ону таһынан сүрүн үлэни анал министиэристибэ ыытар. Аныгы ыччаты патриоттуу тыыҥҥа иитиигэ, кини үөрэхтээх, идэлээх уонна үлэлээх буоларыгар күүстээх болҕомто ууруллар. Ыччат олоххо көхтөөх позициялаах, бэлитиичэскэй билиилээх-көрүүлээх, бэйэтин проблематын былаас иннигэр туруорар уонна онто быһаарылларыгар бэйэтинэн кыттыылаах буоларын ситиһиэхпитин наада.
Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн иһинэн Ыччат парламена тэриллэн үлэлиир. Ыччат парламенын Ил Түмэн кыччыгый форматын курдук ылыныахха эмиэ сөп. Ыччат парламенын чилиэннэринэн 36 киһи МТ-тэн, 34 киһитэ оҕо, ыччат, устудьуон аймах уопсастыбаннай холбоһуктарыттан, үөрэх тэрилтэлэриттэн талыллан үлэлииллэр. Парламент араас хайысхаларынан үлэлиир 15 кэмитиэттээх. Ыччат парламена өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар ыччат судаарыстыбаннай бэлиитикэтин боппуруостарыгар Ил Түмэни, судаарыстыбаннай былаас уонна олохтоох салайыныы уорганнарын кытта үлэлэһэр уопсастыбаннай төрүккэ олоҕуран тэриллибит тэрилтэ буолар. Ыччат парламенын үрдүкү уорганынан, кини пленарнай мунньаҕа буолар.

Ыччат парламенын үлэтэ-хамнаһа, Ил Түмэн быһаарыытынан эбэтэр Ил Түмэн ыҥырыытын болдьоҕо бүтэринэн сибээстээн, тохтотуллар. Ил Түмэн быһаарыыта ылыллыбыт күнүттэн Ыччат парламенын боломуочуйата тохтотуллубутунан ааҕыллар.

Аччыгый парламент ыытар үлэтин сиһилии кэпсиир кыаллыбата буолуо. Биири бэлиэтээн этиэхпин баҕарабын, билиҥҥи түрбүөннээх кэмҥэ ыччаппытын патриоттуу тыыҥҥа ииппэтэхпитинэ, бэлитиичэскэй охсуһуу уонна хатарыллыы оскуолатыгар уһаарбатахпытына, эдэр киһи судаарыстыбаннай өйүнэн-санаанан салайтарар оҥкулун охсубатахпытына уонна салайар дьоҕурун сайыннарбатахпытына, инникитин аан дойду түһүлгэтигэр сүүйтэриилээх балаһыанньаҕа сылдьыахпытын сөп.

«Физическэй култуура уонна спорт туһунан» сокуоммут 1992 сылтан үлэлиир. Бэйэни хайҕана таарыйа эттэххэ, маннык сокуону аныгы Арассыыйа иннинэ ылбыппыт. «Оҕо спордун туһунан» сокуоннаахпыт. Маннык сокуон Арассыыйа таһымыгар суох. Үһүс сокуоммут – «Олимпийскай уонна Сурдоолимпийскай оонньуулар чөмпүйүөннэрин уонна призердэрин матырыйаалынай харайыы туһунан». Бу үс сокуонунан үлэлээн кэллибит. Бириэмэ барар, быһыы-майгы уларыйар.

Туох да арбаныыта суох, өрөспүүбүлүкэбитигэр спорт олох күүскэ сайынна. Урукку курдук биир-икки көрүҥҥэ буолбакка, араас көрүҥнэригэр. Аны туран, национальнай көрүҥнэрбитин сайыннарыыга уонна бырапагаандалааһыҥҥа Арассыыйаны нөҥүөлээн, аан дойду түһүлгэтигэр дуорааннаахтык таҕыстыбыт. Итинник уһулуччу күүстээх хамсааһын эмиэ оннук күүстээх сокуон тирэхтээх буолууну эрэйэр. Биир тылынан эттэххэ, саҥа сокуоннар наадалар. Ил Түмэн сокуону көҕүлээһининэн, Судаарыстыбаннай Дуума таһымынан, РФ туһааннаах сокуонугар национальнай көрүҥнэри спорт атын көрүҥнэрин кытары тэҥнээһин уонна ону Арассыыйа, аан дойду таһымнарыгар таһаарары көҥүллээһин туһунан уларытыыны киллэртэрбиппит.

Кэмитиэт «Спорт нацио­нальнай көрүҥнэрин туһунан» уонна «Оҕо спортивнай оскуолатын тириэньэр-преподавателин туһунан» сокуоннар барылларын ырытан оҥорон, ааспыт сыл бүтүүтэ парламент көрүүтүгэр киллэрбитэ. Бастакы ааҕыыны ааспыттара, бу сылга сокуон быһыытынан ылыллан, үлэлээн барыахтара диэн бигэ эрэл баар. Манна кыратык чопчулаан биэриэхпин баҕарабын. Уопсай үөрэх оскуолатыгар физкултуура учууталын хамнаһа үрдээбит эбит буоллаҕына, ДЮСШ тириэньэрин хамнаһа букатын алын таһымынан хаалан баран, ол оннук сылдьар. Тириэньэрэ суох спортсмен да, спортивнай көрдөрүү да баар буолуохтарын табыллыбат.

Бу олох чугастааҕы кэм иһинэн, оҕо спордун сайыннарыы тиэмэтигэр анаммыт «төгүрүк остуолу» ыытыахпыт. Ол түмүгүнэн, оҕо спордун туһунан сокуоҥҥа эбиилэр баар буолуохтарын эмиэ сөп. Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн спортивнай парламент буолар диэтэхпинэ, нөҥүө дайбааһын буолуо суоҕа оҥоробун. Дьокутааттар истэригэр аан дойдуга биллибит спортсменнар, спорт сайдыытыгар бүтүн олохторун, талааннарын анаабыт салайааччылар уонна тэрийээччилэр, спорт меценаттара бааллар. 28 дьокутаат спорт араас көрүҥнэрин федерацияларын салайааччыларынан уонна бочуоттаах чилиэннэринэн сылдьар чахчылара даҕаны бэрт элбэҕи этиэн сөп дии саныыбын. Кэмитиэт Ил Түмэн бэйэтин иһинэн физическэй култуураны уонна спорду өйүүр ассоциацияны тэрийбитэ.
Биллэрин курдук, 2016 сылга «Азия оҕолоро» спортивнай оонньуулар ыытыллыахтара. Күрэхтэһиилэри үрдүк таһымнаахтык ыытарга сүрүн эбийиэктэр бааллар, туруктара үчүгэй. Инники өттүгэр спортивнай аналлаах үс улахан эбийиэк тутуута былааннанар: элбэх функциональнай хайысхалаах ытар тиир, инбэлииттэргэ аналлаах адаптивнай киин уонна Аллараа Бэстээххэ сөтүөлүүр бассейннаах спортивнай комплекс.

2017 сылга Үөһээ Бүлүүгэ Манчаары бирииһигэр спорт национальнай көрүҥнэрин спартакиадата, 2018 сылга Аммаҕа Саха сирин норуоттарын XX спортивнай оонньуулара ыытыллыахтара. Бэлэмнэнии үлэлэр саҕаланнылар. Өрөспүүбүлүкэ таһымнаах бөдөҥ спортивнай оонньуулар ыытыллар улуустарыгар, кинилэр социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын бырагыраамата ити улахан тэрээһини кытта ситимнэнэн кэлимник олоххо киллэриллэринэн уратыйар. Атыннык эттэххэ, улахан күрэхтэһии ыытыллар улууһа спорт бырааһынньыгынан уонна спорт саҥа эбийиэктэринэн эрэ киэркэйбэт. Улуус үөрэҕин, култууратын тэрилтэлэрин дьиэлэрэ-уоттара өрө тардыллаллар, ууну ыраастыыр тутуу, ас-үөл кэмбинээтэ, уопсастыбаннай аһылык дьиэлэрэ булгуччу ирдэнэллэр. Бөһүөлэги тупсарыы, суолу оҥоруу үлэлэрэ ыытыллаллар. Туһааннаах улуус бэйэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар сүҥкэннээх өрө анньар хамсааһыны оҥорор.

Прокопий ИВАНОВ.