Ирбэт тоҥу сокуонунан харыстыыр уолдьаста

Сокуон барыла баар

Учуонайдар бөлөхтөрө, ол иһигэр П.И. Мельников аатынан Ирбэт тоҥ институтун директора Михаил Железняк, институт научнай үлэһитэ Александр Федоров, «Саха Вэй» ХЭО дириэктэрэ, общественник, энтузиаст Эдуард Романов буоланнар Ил Түмэн депутаттарын көрүүтүгэр бу боппуруоһу дьүүлгэ таһаардылар. Онон сибээстээн СӨ бэһис ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Мунньаҕар ирбэт тоҥу сокуон өттүнэн харыстыыр уонна туһаныытын бэрээдэктиир булгуччулааҕын бэлиэтээбиттэрэ. Алтынньы 28 күнүгэр экологияҕа, айылҕа ресурсаларыгар уонна сир сыһыаннаһыыларыгар Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев ирбэт тоҥу сокуонунан көмүскүүр туһунан боппуруоска мунньах ыытта.
Учуонайдар парламентарийдары кытары ирбэт тоҥу харыстыыр федеральнай сокуон барылын дьүүллэстилэр. 10 бастаах, 24 ыстатыйалаах сокуон барылыгар ирбэт тоҥу харыстааһын сүнньүнэн ыытыллар үлэлэр, судаарыстыбаннай учуот, экономика салаатыгар туһаныы уонна сокуону кэһии түмүгэр сүгэр эппиэтинэс туһунан этиллэр. Сокуон барыла үгүс үөрэтиини эрэйэр. Холобур, ирбэт тоҥӨо дьайыы таһымын чопчулааһын уонна да атыттар.

«Маннык ис хоһоонноох сокуон барыла оҥоһуллан тахсара күүтүллэр этэ. Ол эрээри кыһалҕаны туоһулуур дьоһун научнай үлэлэр бакаа оҥоһулла иликтэрэ. Сокуон барылын көҕүлээччинэн тутааччы идэлээх, ирбэт тоҥу үчүгэйдик билэр Эдуард Романов буолар. Бүгүҥҥү күҥҥэ үлэ бастакы түһүмэҕэ түмүктэннэ, сокуон баһа, ыстатыйалара оҥоһулуннулар. Сокуон барыла оҥоһулларыгар атмосфера, тулалыыр эйгэ, Сир туһунан сокуоннар туһанылыннылар», — диэн Александр Федоров иһитиннэрдэ.

Сокуон далааһыннааҕа ордук

Учуонайдар сокуон Арассыыйа таһымнаах буоларын, атын дойдулар эмиэ кыттыһаллара наадатын бэлиэтээтилэр. «Ирбэт тоҥ кыһалҕата Саха сирин эрэ таарыйбат эбээт. Арассыыйа кураанах сирин 65%-на, оттон аан дойду кураанах сирин 25%-на ирбэт тоҥунан буолаллар. Хотугу Америка, Канада, Аляска, Скандинавия дойдуларын, Кытай, Тибет сирдэрэ-уоттара биһиэнин курдук эмиэ уларыйаллар», — диэтэ Александр Федоров.

«Айылҕа биир турукка сылдьыбат. Уларыйыы син биир барар. Билигин олохпут сөптөөх ситимэ кэһиллэр», — диэн бэлиэтээтэ Ирбэт тоҥ институтун дириэктэрэ Михаил Железняк. Кини килиимэт балысханнык сылыйыытын дьайыыта өссө үчүгэйдик үөрэтиллэ илигинэ ылыллыбыт сокуоннар уонна нуормалыыр аакталар эргэрбиттэрин туһунан эттэ. «Ирбэт тоҥ дьапталҕатыгар дьиэни тутуу инженернэй ситимин уларытар кэм кэллэ, тоҕо диэтэххэ, урукку исхиэмэнэн тутар кутталланна. Аан дойду учуонайдара билигин бу хайысхаҕа үлэлииллэр, ол гынан баран, онон эрэ муҥурданар табыллыбат, ирбэт тоҥу харыстыыр сокуон булгуччу наада», — диэн эттэ.
Тыа хаһаайыстыбатыгар килиимэт, сир уларыйыылара дьайалларын туһунан СӨ айылҕа харыстабылыгар миниистирэ Сахамин Афанасьев бэлиэтээтэ. «Амма, Чурапчы улуустарын тыатын хаһаайыстыбалара бу дьайыыны билэн тураллар. Ити кыһалҕалары туоратыынан ким дьарыктаныахтааҕый?  Үп ханнык бүддьүөттэн көрүллүөхтээҕий? Билиҥҥитэ бу боппуруостарга эппиэт суох. Сокуон олоххо киирдэҕинэ барыта чопчуланыа этэ», — диэн эрэнэрин эттэ.
СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын аппараатын салайааччыта Андрей Антонен «уһук илиҥҥи гектар туһунан» сокуон киирэригэр уларыйыыга бэринэр сирдэри сокуон дьайыытыттан таһаарар этиилээх тахсыбыттарын, ол эрээри этии ылыллыбатаҕын бэлиэтээтэ. «Онон сокуон булгуччу наада. Ол эрээри, РФ субъега көҕүлүүр сокуонун барылын курдук буолбакка, Госдума сис кэмитиэтин нөӨүө, учуонайдары уонна тустаах министиэристибэлэри, биэдэмистибэлэри кыттыһыннаран туран көҕүлүүр наада», — диэтэ кини.
Владимир Прокопьев мунньах түмүгэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр ирбэт тоҥу туһаныы уонна харыстааһын туһунан» СӨ сокуонун барылын бэлэмниир оробуочай бөлөх тэрийэр туһунан этии киллэрдэ. Онон ирбэт тоҥу туһаныы уонна харыстааһын хайысхатынан Ил Түмэн үлэтин саҕалаата.

П.И. Мельников аатынан Ирбэт тоҥ институтун старшай научнай үлэһитэ Александр Федоров:

— Ирбэт тоҥ туругар учуонайдар эрэ буолбакка, судаарыстыба, аан дойду болҕомтотун уурар уонна харыстабыллаахтык сыһыаннаһар кэмэ кэллэ. Саха сиригэр ирбэт тоҥ кыһалҕатыгар биһиги институппут уонна общественниктар болҕомтону тартыбыт. Бастатан туран, килиимэт уларыйыытыттан алдьанар-кээһэнэр сирдэри булан үөрэтиэххэ наада. Маннык сирдэри харса суох баһылааһын экология эмсэҕэлээһинигэр тиэрдиэҕэ. Бу ирбэт тоҥу харыстааһын биир көрүӨэ. Аны килиимэт уларыйыыта дьайар сирдэр ойуурдара кэрдиллиэ суохтаахтар. БилиӨӨитэ улахан үөрэтии үлэтэ бара илик. Бу — Саха сирин эрэ кыһалҕата буолбатах, аан дойду биир сүбэнэн быһаарыахтаах кыһалҕата. Мин Ирбэт тоҥу үөрэтээччилэр норуоттар икки ардыларынааҕы ассоциациятын чилиэнинэн буолабын. Ассоциация иһинэн килиимэт уларыйыыта дьон олоҕор дьайыытын үөрэтэр бөлөх тэрийбиппит. Проблема төрдүттэн-силиһиттэн үөрэтиллиэхтээх, оччоҕо эрэ балысхан сайдыы экология улахан алдьархайыгар тиэрдиэ суоҕа.

 

ХИФУ норуоттар икки ардыларынааҕы биогеохимияны уонна климатологияны үөрэтэр киинин дириэктэрэ, биология наукаларын кандидата Трофим Максимов:

— Экология доктрината булгуччу наада. Килиимэт уларыйыытын түмүгэр туох барыта уларыйар. Аны бөдөҥ бырамыысыланнас бырайыактара үлэлээн эрэллэр. Олор ирбэт тоҥҥо хайдах дьайыахтарай? Сир тутулун алдьаттахха, бастаан регион килиимэтигэр охсор. Онтон ол охсуу эҥсиллэн киэҥ сирдэргэ дьайыан сөп. Бөдөҥ бырамыысыланнас бырайыагын олоххо киллэрэр хампаанньалар ирбэт тоҥу харыстыырга үлэ ыытыахтаахтар. Ону сэргэ дьоҥҥо дьайыытын үөрэтэн, кыһалҕаны суох оҥоруохтаахпыт. Экологическай доктрина дойду сайдарыгар көмөлөһөр, юридическай өттүнэн көмүскүүр аналлаах.