Казахстан 30 сайдыылаах судаарыстыба иһигэр киириэ дуо?

Дойдуга бас-көс киһи, лидер баарын көрдөрбүт биир судаарыстыбанан Казахстан буолар. Биллэрин курдук, муус устар 26 күнүгэр Президеннэрин быыбара ыытыллыбыта. Дойдуну 26 сыл устата салайан кэлбит Нурсултан Назарбаев өссө төгүл дьонун-сэргэтин итэҕэлин сүгүөн сүктэ.

Болдьоҕун иннинэ тоҕо ыытылынна?

Быыбарга Казахстан олохтоохторо олус көхтөөхтүк кыттыбыттарын бэлиэтиибин. Ол курдук, 90-тан тахса бырыһыаннара таҕыстылар. Нурсултан Назарбаев быыбардааччылар 97% куоластарын хомуйда. Ити сыыппара быыбардааччылар судаарыстыбаларын баһылыгар хайдахтаах курдук итэҕэйэллэрин туоһулуур. Быыбарга үс киһи кыттыыны ылбыта. Ол курдук, дойдуну салайан олорор Нурсултан Назарбаев, Коммунистическай норуот партиятын сэкирэтээрэ Тургун Сыздыков уонна профсоюзтар союзтарын бэрэссэдээтэлэ Абельгази Кусаинов. Назарбаев кыайарыгар ханнык да саарбахтааһын суоҕа.

Дойду баһылыгын быыбара хайдахтаах курдук тэрээһиннээхтик барбытын, араас дойдуттан кэлбит кэтээн көрөөччүлэр бэлиэтииллэр. Итини судаарыстыбаҕа дьиҥ-чахчы лидер, бас-көс киһи баарын кытта ситимнииллэр. Мантан Казахстан олохтоохторо түмсүүлээхтэрэ, сомоҕолоһуулаахтара, дойдуларын баһылыктарыгар хайдах курдук итэҕэйэллэрэ көстөн кэлэр.

Казахстаҥҥа дойду баһылыгын быыбара бэһис төгүлүн ыытыллар. Дьиҥэр, Казахстан Президенин быыбара болдьоҕун быһыытынан 2016 сыллаахха барыахтааҕа. Санатар эбит буоллахха, 2011 сыллаахха дойду баһылыгын быыбара эмиэ болдьоҕун иннинэ ыытыллыбыта. Онно Назарбаев быыбардааччылар 95,55% хомуйбута.

Дойду баһылыгын быыбара болдьоҕун иннинэ тоҕо ыытылынна? Бастатан туран, итини аан дойдуга сатыылаабыт уустук экономическай балаһыанньаны кытта ситимнииллэр. Нурсултан Назарбаев кыайыытыгар саарбахтааһын суох буолан, дьонун-сэргэтин итэҕэлин өссө төгүл сүктэҕинэ, саҥа мандат ылан, ыарахан кэмҥэ уларытыылары, реформаны оҥорууга төһүүнэн буолуоҕун бэлиэтииллэр.

Маны таһынан кэлэр сылга Казахстан парламенын быыбара ыытыллара күүтүллэр. Икки улахан быыбар тэҥинэн барара, биллэн турар, хайа тардыһыыны үөскэтэр.

Россия экспердэрэ, Казахстаҥҥа Президент быыбара болдьоҕун иннинэ барыытын Украина балаһыанньатын кытта эмиэ сибээстииллэр.

Төрүт Сокуону кэһэн туран

Дойду Төрүт Сокуонугар этиллэринэн, иккитэ субуруччу президенинэн талыллыбыт киһи аныгы сырыыга быыбарга кыттыа суохтаах. Ааспыт быыбардартан Казахстаҥҥа Конституцияларын тутуспаттара көстөн кэллэ. Дойду инники сайдыытын, туруктаах олох туһугар сиэртибэлэнии буолуон сөптөөх дии саныыбын.

Россия Президенэ Владимир Путин дойдутун Төрүт Сокуонун ытыктаан биир болдьоххо тохтуу сылдьыбытын бары билэбит.

Казахстан Төрүт Сокуонугар дойдуларын баһылыгар сыһыаннаан өссө туох туһунан этиллэрий? Ол курдук, дойду баһылыгынан 40-тан үөһээ саастаах, өрөспүүбүлүкэҕэ кэлиҥҥи 15 сыл устата олорбут уонна казахтыы, судаарыстыбаннай тылы толору баһылаабыт буолуохтаах.

Саҥа болдьоххо туох үлэ күүтэрий?

72 саастаах Нурсултан Назарбаев дойдуну 1989 сылтан салайар. Сэбиэскэй Союз ыһыллыан иннинэ өрөспүүбүлүкэ Коммунистическай партиятын Киин Кэмитиэтин бастакы сэкирэтээринэн үлэлээбитэ.

Нурсултан Назарбаев олох долгунуттан күөрэс гыммыт политик, салайааччы буолбатах. Норуота кини үлэтин-хамнаһын, билиитин-көрүүтүн, өйүн-санаатын, кыаҕын сыаналаан бэйэтигэр аҕа баһылык оҥостубут киһилэрэ.

Назарбаевы биһиги дойдубут баһылыга Владимир Путин үрдүктүк сыаналыыр. Кини Казахстан Президенин туһунан бэйэтин дойдутугар билиниини ылбыт лидер уонна аан дойдуга олус аптарытыаттаах киһи буоларын бэлиэтиир.

Казахстан Президенэ саҥа болдьоҕор туох сыалы-соругу туруоран үлэлиэй-хамсыай? Политологтар, бастатан туран, судаарыстыбаннаһы бөҕөргөтүүгэ болҕомтотун күүскэ ууруоҕа, үлэлэһиэҕэ, реформалары ыытыаҕа диэн бэлиэтииллэр.

Оттон Нурсултан Назарбаев бу боппуруоска бэйэтэ туох диэн эппитэй? Кини сыала-соруга улахан, киэҥ, глобальнай. Ол курдук, Казахстан олоҕун араас эйгэтигэр институциональнай реформаларга хамыыһыйа тэрийэн, дойдуну «аан дойду 30 саамай сайдыылаах судаарыстыбаларын» иһигэр киллэрии. Маны таһынан Назарбаев суут ситимин реформалыырга былааннанар. Бу сыал-сорук туолуутугар анаан юридическай үрдүк үөрэх кыһаларын бүтэрбит ыччаты арҕаа дойдуларга салгыы үөрэттэриэҕэ.
Электроэнергияҕа сыана түһүүтүнэн сибээстээн, дойду экономикатын өрө көтөҕөргө сорук туруорунар. Политическай реформаны оҥорорго эмиэ былааннанар.

Нурсултан Назарбаевы политологтар соторутааҕыта күн сириттэн күрэммит Сингапур лидеригэр Ли Кван Ю майгыннаталлар. Биллэрин курдук, Ли Кван Ю дойдутун сайдыылаах судаарыстыбаҕа кубулуппута. Назарбаев кинини үрдүктүк сыаналыыра. Иккиэн чугас доҕордуу этилэр. Ли Кван Ю Казахстаҥҥа хаста да кэлэ сылдьыбыта. Кини өрөспүүбүлүкэ ыаллыы сытар дойдулары кытта тэҥнээтэххэ, урутаан сайдан иһэрин бэлиэтиирэ.

Казахстан Президенэ бу болдьоҕор олорон, солбуйааччытын көрдүөҕэ диэн политологтар ыйаллар.

Нурсултан Назарбаев олус мындыр, муударай салайааччы буоларын аан дойду билинэр. Казахстанын «аан дойду 30 сайдыылаах судаарыстыбатын» иһигэр киллэриэҕэр саарбахтаабаппын. Санаата, кыаҕа хотор буолан, итинник бөдөҥ сыалы-соругу туруоруммут буолуохтаах.

Каримовтан, Назарбаевтан курдук, элбэҕи кэтэспэттэр

Биллэрин курдук, Казахстан Президенин быыбарын иннинэ Узбекистан аҕа баһылыгын быыбара буолбута. Манна эмиэ быыбардааччылар баһыйар үгүс куоластарын дойдуну Назарбаев курдук 26 сыл устата салайан кэлбит, 77 саастаах Ислам Каримовка биэрбиттэрэ. Кини кыайарыгар эмиэ саарбахтааһын суоҕа.

Ислам Каримов өрөс­пүүбүлүкэ Коммунистическай партиятын Киин Кэмитиэтин бастакы сэкирэтээринэн үлэлии сылдьыбыта уонна үс төгүл дойду аҕа баһылыгынан талыллыбыта.

Каримовтан, ыаллыы Казахстан Президенин Нурсултан Назарбаевтан курдук, экономикаҕа да, политикаҕа да улахан уларыйыыны, реформаны кэтэспэттэр. Итини кини инники ыыппыт үлэтэ-хамнаһа туоһулуур.

Россияҕа Узбекистантан төһөлөөх гастарбайтер кэлэн үлэлиирин бары билэн-көрөн олоробут. Кинилэр үчүгэй олохтон, чугас дьонноруттан-сэргэлэриттэн тэйэннэр, ыраах сиргэ кэлбэттэрэ чуолкай.

Людмила НОГОВИЦЫНА.