Кэмитиэттэр: сыл ситиһиилэрэ

— Биһиги кэмитиэппит 2015 сылга сүрдээх элбэх үлэни ыытта. Ол курдук, хас пленарнай мунньах буолуон иннигэр кэмитиэт мунньаҕын оҥоробут. ХХ пленарнай мунньахха “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан” сокуон барыла бастакы ааҕыыга ааста. Бу сокуон барылын Ил Дархан икки сыл устата бэлэмнэтэн киллэрдэ. Ону биһиги кэлэр сыл кулун тутар 1 күнүгэр дылы дьүүллэһэн, уларытыылары киллэрэн иккис ааҕыынан ылыныахтаахпыт. Сокуоҥҥа уларыйыы элбэх. Саха сиригэр бастакы сокуон 13 сыл анараа өттүгэр, 2002 сыллаахха ылыллыбыта. Ол кэнниттэн биһиги РФ сокуонугар сөп түбэһиннэрэн үлэни ыытыахтаахпыт. 13 сыл тухары бу сокуоннар уларыйыылара-тэлэрийиилэрэ элбэх. Саҥа сокуон тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыыта табаа­ры анаан оҥоһулунна. Ту­һааннаах сокуон барылын өссө да дьүүллэһэбит, бары биир санааҕа кэлэн баран, бүтэһик ааҕыыга ылыныахпыт. Сокуон 2017 сыл тохсунньу 1 күнүгэр күүһүгэр киириэхтээх.
Биир сүрүн боппуруоспут – биэрэпис сокуона буолар. 2016 сыллаахха биэрэпис сокуонун ылынабыт диэн РФ сокуона тахсан турар. Онно сөп түбэһиннэрэммит биһиги эмиэ бэйэбит өрөспүүбүлүкэбитигэр сокуон ылынныбыт. Итиннэ олохтоох бэйэни салайыныы 131 №-дээх сокуонугар сөп түбэһиннэрэн, нэһилиэктэр баһылыктара, специалистара бэйэлэрин нэһилиэктэригэр учуот ыытыахтаахтар. Онно тыа хаһаайыстыбатын аҥардас сүөһүтэ, сылгыта эрэ буолбакка, туох баар хамсыыр харамайа, туох фермалааҕа уо.д.а. барыта киирэр. 2016 сылга бу биэрэпис ыытыллыаҕа, ол гынан баран түмүк тэрээһин Россия үрдүнэн 2017 сыллаахха буолуоҕа. Тоҕо маннык биэрэпис ыытылларый диир буоллахха, субвенция, дотация бэрил­лиитэ кэлин туһааннаах биэрэпис чуолкай ыйыытынан барыаҕа. Биһиги билигин аҥардастыы кумааҕыга суруллар дааннайдары ылынан олоробут. Оттон бу биэрэпис ыытыллан бүттэҕинэ, дьэ, барыта сөптөөхтүк барыаҕа дии саныыбыт.
ХХ пленарнай мунньахха «Ки­һиэхэ уонна ха­ра­майдарга уопсай ыарыы­лартан нэһилиэнньэни көмүскээһиҥҥэ, кинилэри эмтээһиҥҥэ, кыыллар ыарыыларын сэрэтиигэ уонна суох оҥорууга тэрээ­һин­нэри ыытыыга сорох боло­муочуйалары СӨ муниципальнай тэриллиилэрин олохтоох салайыныы уорганнарыгар биэрэр туһунан» сокуоҥҥа спикери солбуйааччы Ольга Балабкина уонна мин көннөрүүнү киллэрдибит. Ити былырыын ылыллыбыт сокуон. Ол иннинэ, бу сокуоҥҥа үбүлээһин төрүт суох этэ. Оттон билигин үбүлээһин баар. Былырыын холобура 40-тан тахса мөл.солк. көрүллүбүтэ, быйыл эмиэ оччо үп көрүллэр. Урукку өттүгэр оҕо да, улахан да дьон, ыт ытыран өлүүлэрин курдук улахан түбэлтэлэр тахсыбыттара. Бу аҥардас Дьокуускай куоракка эрэ буолбатах, улуустарга, нэһилиэктэргэ эмиэ баар. Ол иһин олохтоох бэйэни салайыныы толоруулаах уоргана бу боппуруоска үлэлиэхтээх диэн быһаарбыппыт. Мин санаабар, бу сүрдээх суолталаах сокуон.
Тыа сирин олохтоохторун биир саамай долгутар боп­пуруос – үүт харчыта. Үүнэр сылга үүт сыаната түһүө суоҕа. Ааспыт сыллааҕы курдук тутуохтара. РФ сокуонугар сөп түбэһиннэрэн, биһиги үүт хаачыстыбатыгар охтуохтаахпыт. Маны таһынан бородууксуйаны ылааччы сайыҥҥы кэмҥэ 6 солк. уонна кыһыҥҥы өттүгэр 10 солк. эбиэхтээх. Ол аата, кыһыҥҥы кэмҥэ биир лиитирэ үүт – 40 солк., сайын – 36 солк. буолуоҕа.
Тыа хаһаайыстыбатыгар 2016 сылга көрүллэр үп кээмэйэ сүрдээх улахан буолла. Ол курдук, 9 млрд 602 мөл. солк. көрүлүннэ. Былырыын баччаларга 2015 сыллааҕы бюджеты ылынарбытыгар 7 млрд 775 мөл. солк. этэ. 2015 сыл түмүгүнэн эбиллэн 10 млрд 042 мөл. солк. буолла. Онон биһиги 2016 сылга 10 млрд итэҕэһэ суох харчыны ылыахтаахпыт. Маныаха норуот бастаан көрүллүбүтэ 10 млрд 202 мөл. солк. этэ, онтон 600 мөл. ханна барда диэн ыйытыан сөп. Ити харчы Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Хаптаҕай нэһилиэгэр 54000 төбө сибиинньэ комплекса тутулларыгар былааннаммыта. Ол гынан баран, билигин бизнес-былаана оҥоһулла илик, бырайыага да суох. Ол иһин Бырабыыталыстыба государственнай резер­вэтигэр хаалла. Бу үп тыа хаһаайыстыбатын ыстатыйатыттан атын сиргэ көһүө суохтаах дии саныыбын.

Ил Түмэн Хонтуруоллуур кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Уаров:
— Хонтуруоллуур кэмитиэт 2015 сылга былаан быһыытынан үлэлээн кэллэ. Кэмитиэт чилиэннэрэ былааннаммыт үлэҕэ актыыбынайдык кытталлар. Таатта уонна Томпо улуустарыгар суол өрөмүөнүн уонна тутуутун боппуруостарыгар, “Массыына суолларын уонна суол үлэтин туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуона туолуутугар кэмитиэт көһө сылдьар мунньаҕын ыыттыбыт. Бу мунньахха суол министиэристибэтин салалтата, Хонтуруоллуур кэмитиэт чилиэннэрэ, икки улуус депутаттара, баһылыктара, общественнай тэрилтэлэр ыҥырыллан сылдьыбыттара. Онно ордук ханнык суоллар тутуллалларыгар улахан болҕомто уурулларыгар уураах ылыллан турар. Сыл устата бу уураах пууннара туолууларын хонтуруоллаатыбыт. Үгүс пууннар туоланнар, икки улуус салалтата улахан махталлаахтар. Саҥа дьыл кэнниттэн тута маннык хайысхалаах үлэни суола-ииһэ мөлтөх туруктаах Кэбээйи улууһугар ыытыахпыт. Ыксаан, 2016 сыллааҕы бюджекка суол оҥоруутугар 50 мөл. харчыны эбии көрдөрдүбүт. Аны билигин биир сытыы боппуруос – табаһыттар хамнастара. Хамнаһы биэриини хонтуруоллаан, табалаах улуустарга бэрэбиэркэ ыыппыппыт. Ол түмүгүнэн, табаһыттар былааннаммыт 21 тыһ. солк. кыайан ылбаттара дакаастаммыта. Итини мунньахха Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай политикаҕа уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар уонна Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэттэрин кытта көрбүппүт. Туһааннаах уураах ыламмыт бюджет ылыллар кэмигэр олоххо киллэрдибит. Билигин Россияттан кэлбит харчыга оройуоннар бэйэлэрэ эбии харчы биэриэхтэрин сөп. Бу туолуутун хонтуруоллуубут.
Атын бэрэбиэркэлэргэ Хонтуруолуур кэмитиэт эмиэ кыттыһар уонна бэйэтин мунньаҕар бэрэбиэркэ матырыйаалларын киллэрэн дьүүллэһэр. Ол иһигэр биир улахан бэрэбиэркэ “РИК” компания тула барбыта. Туһааннаах уурааҕы ылынан, билигин туолуута хонтуруолга сылдьар.
Биһиги сүрүн үлэбит – Россия уонна Саха сирин сокуоннарыгар мониторинг оҥоруу. Ил Түмэн уураахтарын уонна сокуоннарын туолуутун хонтуруоллуубут. Бу үлэ күүскэ салҕанан бара турар. Пленарнай мунньах боротокуолугар киирбит этиилэри хонтуруоллуубут. Инвестиция бырагырааматыгар үгүс депутат этиитэ программаҕа суох аатыран сатаан көрүл­лүбэтэ. Онон пленарнай мунньах боротокуолугар киирбит этиилэр туолууларын хас биирдиитигэр тиийэ хон­ту­руоллуохпут.
Кэмитиэт бэрэс­сэдээтэлэ бэс ыйын 2-7 күннэригэр Судаарыстыбаннай Мунньах сокуону көҕүлээһининэн Госдума бюджекка кэмитиэтигэр үлэлээбитэ. Ону таһынан 2015 сыл бэс ыйын 7 уонна 23 күннэригэр парламент истиилэригэр кыттыбыта.

Мария ПАВЛОВА.