Киһилии киһи, киһи киһитэ дэтээр

Ксенофонт Дмитриевич саха билиҥҥи бөлүһүөк учуонайдарыттан туспатыйар өрүттээх. Оҕо буолан төрүөҕүттэн оҕонньорумсуйуор диэри, тыа сиригэр олорбут уонна үлэлээбит киһи буолар. Акадьыамыйалаах анал үөрэҕэ суоҕун, бэйэтэ дьүккүөрдээхтик хасыһан ааҕан, сылык өйүнэн илдьиритэн толкуйдаан, аны билигин бэйэтэ ону барытын туомтуу тардар түмүккэ тиийэн олорор. Киэргэтэн этэн буолбакка, дьиҥнээҕинэн, олоҕун устата норуот ортотугар олорбут, сылдьыбыт Силэппиэн Ууккун бөрүһүөпүйэтэ норуотуттан эт-хаан тардар ситимнээҕинэн уратыйар. Куһаҕан даҕаны эмиэ үчүгэйдээх буоларыныы, аныгы акадьыам үөрэҕинэн «буортуйбатах», дьиҥнээх олохтон-дьаһахтан, күннэтэ аалсыһа сылдьыбыт дьонуттан, чуолаан кырдьаҕастартан бэриһиннэрбит өйү-санааны бэйэ толкуйунан илдьиритэн, үрдүк бөлүһүөктээһиҥҥэ тиэрпит уратылаах.

Силэппиэн Миитэрэйэбис үлэлэригэр киһи, киһилии киһи буолуу, киһилии сиэр-майгы тиэмэлэрэ сүрүн миэстэни мээнэҕэ ылбаттар. Үтүө уонна хара дьай, сэрии уонна эйэ, кырдьык уонна сымыйа, баттал уонна босхолонуу — киһи аймах хайа айыллыаҕыттан кини олоҕун кыайыыта уонна хотторуута. Бүппэт мөккүөрэ уонна охсуһуута. Киһи — Улуу Куйаар быыла, быыкаайык эмтэркэйэ – олох иһин тэҥэ суох охсуһууга тугу өрө тутар кыахтааҕый? Үтүө өйү-санааны, киһилии киһи буолууну, киһилии сиэр-майгы тэнийиитин. Ууккун бөлүһүөк үлэтин аахтаххына, итинник толкуйга кэлиэҥ.

Аар Айыы үөрэҕин тарҕатааччы, Айыы ойууна Владимир Кондаков: «Киһи билигин кыыллыйда, өссө ону ааһан букатын даҕаны абааһытыйда», — диэн турар. Маннык дириҥ түгэхтээх этиини кытта, баҕарбатаҕыҥ да иһин, сөбүлэһэргэ тиийиллэр. Улахан өйдөөх, бөлүһүөк киһи мээнэҕэ итинник «абааһылаах» тыллары туттубатаҕа чуолкай. Киһи кыыллыйара, өссө аһара баран абааһытыйара диэн, аана суох алдьархай, иинэ суох иэдээн буоллаҕа. Ол айылаахха тугу утары тутабыт? Киһилии киһи, киһи киһитэ буолууну. Онтон атын суол суох.

Киһилии киһи буолаар

— Киһи туһунан, киһи диэн тугуй диир өйдөбүл бары омуктарга көлүөнэттэн көлүөнэҕэ туран кэлбит ыйытык буолар, — диир Силэппиэн Ууккун. – Бары омукка киһи өйдөбүлэ, куйаар өйдөбүлэ, өбүгэ өйдөбүлэ, айылҕа өйдөбүлэ диэн ситимнэнэн ылыныллаллар. Мантан биирэ эмэ итээтэҕинэ, утум быстар. Дьиэ түөрт баҕаныттан биирэ туллан-ойдон хааллаҕына, бу дьиэ суулларыгар эрэ тиийэр. Саханы ылар буоллахха, киһиэхэ быһаччы сыһыаннаах өйдөбүлэ олох дириҥҥэ түһэн бара турар. Өй куйаартан, өбүгэттэн, айылҕаттан бэриллэр. Кыһыл оҕоҕо бырагыраама быһыытынан бэриллэр, Өйтөн санаа үөскүүр. Санаа араастаах: үчүгэй да, куһаҕан да санаалар киһини тохтоло суох иилии эргийэ сылдьаллар. Санааны сааһылаан, толкуйга кубулутарыҥ наада. Толкуйун тобуллуҥ да, «оннук эбит». «маннык эбит», «итинник эбит» диэн ырытарга тиийэҕин. Түмүгэр быһаарыныы ылынаҕын. Онтуларыҥ чугастааҕы уонна ыраахтааҕы сыаллар-соруктар буолуохтара. Ол соруктаргын бастаан, биир хардыы – икки хардыы, биир тутум гынан, икки тутум кыра-кыралаан дьайыыга кубулутан, салгыы аа-дьуо айаннаан бараҕын.

Киһиэхэ түөрт уон аан аһаҕас турар, ол оччо элбэхтэн эйиэхэ биир эрэ аан сөрү-сөп түбэһэн биэриэҕэ. Ол буолар эн соруккун ситэргэр айанныахтаах ааныҥ. Айаҥҥын сатабыллаахтык тэриниэххин наада, көнө килэккэй суол тардылла сытыа суоҕа. Араас мэһэй, моһол көрсүөҕэ. Айаныҥ унньуктаах уһун да буолуон сөп, баҕар, орто айанынан да тиийиэҕиҥ. Сыалгын-соруккун ситистэххинэ, дуоһуйууну ылыаҥ, холкугар түһүөҥ. Аа-дьуо, сыта-тура олорон, олоххун эргитэ саныаҥ, сыыспыккын-таппыккын ырыҥалыы сатыаҥ. Бу күн анныгар туох барыта үлэнэн уонна эрэйинэн ситиһилэр. Киһи-хара буолар, киһилии киһи буолар туһугар олоҕуҥ устата охсуһуохтааххын.

Киһи киһитэ диэн этэр буоллахтарына

Сахаҕа киһи киһитэ диэн чиҥ өйдөбүл баар. Киһи өбүгэ үгэстэриттэн, ийэ-аҕа такайыытыттан, норуотун муудараһыттан киһи киһитэ буоларга иитиллэр. Өй-санаа, майгы-сигили өттүнэн ситтэҕинэ-хоттоҕуна, бу киһи иэһин төлүөхтээх. Ийэтигэр-аҕатыгар, аймаҕар-уруутугар уонна бар дьонугар. «Бэйэм эрэ бэрпинэн киһи буоллум, ону ситистим, маны кыайдым» диир буоллахха, ол кылгас санааттан тахсар. Дьон «барахсан, киһи киһитэ» диэн этэр буоллаҕына, ол саамай үрдүк хайҕал уонна сыанабыл тыллар буолаллар.

Киһилээх киһи

Убаастаһар чугас дьонноох-сэргэлээх, уруулаах-аймахтаах, хардарыта күндүтүк санаһар атастаах-доҕордоох, киэҥ билсиилээх-көрсүүлээх киһи – ол киһилээх киһи. Ол эрэн, бу ис биэтэстээх өйдөбүл буолан тахсыан эмиэ сөп. Олоххо атас-доҕор түһэн биэрэр, чугас киһиҥ таҥнарар түбэлтэтэ сэдэҕэ суох. Дьиҥнээх доҕор хаһан да элбэх буолбат. Билиҥҥи биһиги олохпутугар тас бөрүкүтэ суох дьайыы сабыдыала күүһүрэн иһэр. Халлаан куйаарыгар, тулалыыр айылҕаҕа уларыйыылар тахсаллар. Салгын, уу, сир буортуруутуттан, киһи этигэр-хааныгар эрэ буолбакка, өйүгэр-санаатыгар, майгытыгар-сигилитигэр куһаҕан сабыдыаллаах уларыйыылар тахсаллар. Ону таһынан, олохпут отуора хамсаан, сиэр-майгы төрүттэрин кэһиллиитэ таҕыста. Дьон бэйэ-бэйэтигэр сыһыанын үп-харчы, баай сүрүннүүр буолла. «Туһалаах киһини» тутуһар бигэ үгэс үөдүйдэ. Ылаары, туһанаары гыммыт киһи абааһылыын да куодарыһарын улахаҥҥа уурбат кэмэ кэллэ. Саамай саллыылааҕа, аһынсыы суох буолла. Айыы киһитэ аһыныгас диир тулхадыйбат сыаннаспыт туллаҥнаары, туллаары гынна. Сомоҕолоһуу диэн тыллаахпыт, сомоҕолоһор күн баҕалаахпыт. Айыы дьоно буолар ытык ыйаахпытын сиргэ-буорга кээстэхпитинэ, айдарыылаах аналбытын таһы-быһа умуннахпытына, сомоҕолоһуохтааҕар ыһылларбыт дөбөҥ буолуоҕа.

Туох барыта ааһар, устар айылгылаах. Үчүгэй да, куһаҕан да эмиэ. Санааны түһэрэр табыллыбат. Киһилии киһи – киһи киһитэ – киһилээх киһи — бу өбүгэбит олохтон бэйэтиттэн сүһэн ылбыт муудараһыттан силис тардар үйэлээх өйдөбүлбүт буолар. Өбүгэ бу кэриэс тылын окко-маска ыйаабатахпытына, итинтэн киэр этиммэтэхпитинэ, хойутун хойут даҕаны киһи буолан килбэйэ, саха буолан «һай-һат» дии сылдьыахпыт.

Киһи сааһырдаҕын аайы…

Бүгүн эмиэ түрбүөннээх, охсуһуулаах үйэҕэ тиийэн кэллибит быһыылаах. Норуот-норуот бөлүһүөпүйэтэ араастаһыылаах, оннук буолуохтаах. Ханнык баҕарар норуот бөлүһүөпүйэтэ, аан бастатан, кини ааспыт уонна бүгүҥҥү күннээҕи олоҕун майгытыттан, омук быһыытынан үөскээбит мифологиятыттан, итэҕэлиттэн, историяҕа хаалларан кэлбит суолуттан-ииһиттэн, омугун менталитетыттан, о.д.а. элбэх төрүөттэртэн силис тардан олоҕурар. Арҕааҥҥы дэнэр култуура киһи талаанын билинэр уонна өрө тутар. «Эн атын дьонтон ордуктааххын, онтугун туһанан үөһэ таҕыс, төһө кыалларынан бай, кыаҕыр, бэйэҕиттэн ураты кими да билинимэ, наада буоллаҕына, атыттары тэпсэн да туран, сыалгын ситис» диир. Бу бөлүһүөпүйэ биһиэхэ, Арассыыйаҕа эмиэ, хайдах баарынан, «төрөөбүт дойдутугар» хайдах туттулла сылдьарынан бүүс-бүтүннүү сүһэн ылылынна. Ыччат дьоммутугар муҥутуур истина буолар киэптэннэ.

Киһи курдук, норуот эмиэ алҕаһыан, сыыһа суолу тутуһуон сөп. Норуот олох олорон, үйэлэри уҥуордаан айаннаан кэлбит суола мэлдьитин кырдьыктаах уонна сөптөөх буолбат. Оһол уола онолуйан, Кыргыс кыыһа үөрэн-көтөн иэнигийэн туран кэллэхтэринэ, кыһыл хаан тохторо ыраахтан буолбат. Ол эрэн, маннык иэдээн-алдьархай ааҥнаан туран кэлиитигэр буруйу норуокка буолбакка, кини аҕа баһылыгар сүктэриллиэхтээх. Иирээни сэриигэ тиэрпэккэ, атын суолунан кыайан быһаарбатаҕын, наадалаах түгэҥҥэ эрдээх быһаарыылааҕын уонна ураты кытаанаҕын көрдөрбөтөҕүн быһыытынан.

Үөрэх күүһүнэн уонна көмөтүнэн бөлүһүөктээһин чычаас ис хоһоонноох буолар диэн саба быраҕан этэр сыыһата көстөн турар суол. Былыргы муударас уонна үөрэх сурукка киирбитэ аҕыйаҕа суох. Ол барыта киһи аймах уопсай баайа уонна билиитэ-көрүүтэ буолар. Ол күндүттэн күндү баайы, билиини бэйэ ааҕан, аахпыккын ырытан, бэйэҥ толкуйгунан сабардамнаах түмүк оҥорон таһаардаххына, ама, сөрүөстүгэс буолуо дуу эбэтэр кыбыстыылаах буолуо дуу…

Киһи сааһырдаҕын, өйө «хойуннаҕын» ахсын, билбэтэ элбээн, хаҥаан биэрэн иһэр буолар эбит. Норуот муудараһын толору билэр киһи өссө төрүү илигэ буолуо диэн сабаҕалыыбын. Үөһээ, Орто уонна Аллараа үс дойдуну ситимнээн арааран өйдүүр муударас диэн, муҥура биллибэт киэҥ далай буоллаҕа.

Дьиҥэр, ким барыта бөлүһүөктүүр өйдөөх. Муҥ саатар, бэйэтин туһугар, бэйэтин кыаҕынан. Саха биир бастыҥ-мааны киһитэ, киэҥ биллиилээх бөлүһүөгэ Авксентий Егорович Мординов бөлүһүөпүйэни «төрдүттэн түөһэн, төрүөтүн көрдөөн булан, түмүк кырдьыкка тиэрдии» диэн сахалыы быһааран биэрэн турар. Сахабыт тыла элбэх дэгэттээх. Манна «түөһүү» диэн тылы ылыахха. «Эмиэ ону-маны түөһэн барда», «уруккуну, ааспыты түөһүмэ», «түөһээҥки, эмиэ түөһэн барда ээ» диэн мээнэ түөһэри сөбүлээбэт курдук саҥалаахпыт. Көннөрү күннээҕи кэпсэтиигэ, айахха киирбиччэ ону-маны мээнэ түөһэри, буолары-буолбаты түөргүлэһэри дьон, кырдьык, сөбүлээбэт үгэстээх буолааччы. Оттон бөлүһүөпүйэ «түөһүүтэ» ол букатын атын, уратылаах ис хоһооннооҕун өйдүөххэ уонна ылыныахха сөп.

Сэт-сэлээн туолбатын туһугар

Бырабысылаабыйа итэҕэ­лигэр төһө да ыар буруйу, аньыыны-хараны оҥорбутуҥ иһин, онтугун билинэн таҥараҕа үҥтэххинэ, таҥара туһугар улахан сиэртибэни оҥордоххуна, ол буруйуҥ боруостаныан сөп. Сахаҕа сэт-сэлээн өйдөбүлэ диэн баар. Ыар буруйу оҥоруу сэтэ-сэлээнэ тустаахха бэйэтигэр эрэ буолбакка, оҕотугар, кэлэр көлүөнэ ыччатыгар тиийэ дьайыан сөп. Саха өйдөбүлүгэр буруйу оҥорбут киһи үйэтин-сааһын тухары үчүгэйи эрэ оҥорон, буруйун чэпчэтэр кыахтаах. Айыы ойуунун алгыһынан, үүнэр сүһүөх ыччатын туһугар буруйун чэпчэтэр, бэйэтин чэпчэтинэ түһэр кыахтаах.

Дойдум тимир уустарын кытары балачча алтыспыт киһибин. Саха былыргытын удумаҕалыыр буоларбар муһуойга үлэм элбэҕи биэрбитэ. Нэһилиэгим көмүскэ ууһа, олох эдэркээн сылдьан бүтүн өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллибит, оҕом кэриэтэ саастаах Петр Александров этэр буолара: «Дьахтарга киэргэлин оҥорорбор онтун бастаан харахпар көрөбүн. Уһанан бардахпына, адьас бэлэми таах устан ылар курдук буолабын. Тарбаҕыҥ ууһугар өйүҥ тиийбэт буоллаҕына, үчүгэй киэргэл тахсыбат эбит», — диэн. Саха дьахтарын таҥаһа-саба, киэргэлэ букатыннаахтык толору сиппит көстүү эбит диэн сыаналыыбын. Манна эбэр да, көҕүрэтэр да, өссө тупсарар да кыаллыбат. Инньэ гыннахха, таах ордук-хоһу, туох да туһата суох кураанах самалык ирбинньэх эрэ буолуоҕа. Ол оннугар эр киһи киэнэ сиппэккэ хаалбыта көстө сылдьар. Ол тоҕотун, туохтанын анал үөрэхтээхтэр быһаарыахтарын сөп этэ.

Киһиэхэ киһилии сыһыан туругуруохтаах

Киһи төрөөн-үөскээн баран, олоҕу олороро, дьоҥҥо, тус бэйэтигэр сыһыана саха бөлүһүөпүйэтигэр өй-санаа таһымынан толкуйданан, ырытыллан киирэн сылдьар. Былыргы сурук-бичик умнуллан, кэнники суруйуу хойутаан хаалан, ол барыта биир ситим быһыытынан көстүбэт. Дьиҥэр, баарынан баар эрээри.

Киһи киһиэхэ сыһыана харыстабылга уонна ытыктабылга олоҕурар. «Киһи иннин быһа этимэ», «киһи барахсаны көйгөлөөмөҥ», «киһини куһаҕаннык саҥарыма» диэн курдук харыстабыллаах тыллар ахсаана суох элбэхтэр. Киһини сатаан истэр, киһи санаатын аахсар, киһи олоҕун сыаналыыр, киһи үтүөтүн умнубат киһини дьон-сэргэ сөбүлээн, таптаан «киһи киһитэ» диэн үрдүк сыанабылы биэрэр. Ханнык да киһини киһинэн ааҕан, киниэхэ боччумнаахтык, убаастабыллаахтык сыһыаннаһар киһи киһитэ уонна киһини киһи диэбэт, бэйэтигэр тэҥнээбэт майгынан атаҕастабыллаахтык, сэнэбиллээхтик сыһыаннаһар «сүөһү» киһи баар буолар. Саха үтүө, көнө майгыны, амарах санааны өрүүтүн үрдүктүк тутар. Сирбитин, сөбүлээбэтэҕин эмиэ көнөтүнэн биир-икки тылынан биллэриэҕэ.

Киһи бэйэтигэр сыһыаныгар кытыаран, бэрт кылгастык манныгы бэлиэтээн этиэххэ сөп. «Мин да мин», «мин бэрпинэн», «мин кыахпынан» диэн чабыламмыт тойооскуну ким да биһириэ суоҕа. Бэйэмсэх, улаатымсык киһи дьон хоһуутугар, күлүгэр-элэгэр түбэһэрэ ыраахтан буолбатах. Тус бэйэтин иннин эрэ көрүнэр киһини дьон эмиэ улаханнык сэҥээрбэт буолара. «Анныгар тарынарын эрэ билэр такыр тарбах» диэн омнуоҕа барара. Бэйэтин олоҕун көрүммэт киһи эмиэ хайҕабылга сылдьыбат этэ: «Аата, наар дьон туһа дии-дии дьоруо ойдоҕой. Ойоҕун, оҕолорун ким саныыр», — диэн буолара.

Киһи тыыннаах сылдьара, киһи быһыытынан үтүө санаа, майгы-сигили өйдөбүллэринэн салаллара билиҥҥи биһиги кэммит биир тутаах кыһалҕатынан буолла. Киһи киһиэхэ сыһыанын ырытан, ырыҥалаан таһаарыы киһи туһунан бөлүһүөпүйэ ситимин оҥорууга быһаарар суолталаах.

Силэппиэн Ууккун тутумнуур толкуйдара

Саха үөрэҕэ: Айылҕаттан. Олохтон. Олоҥхоттон. Өй-санаа, сүрэх-быар, эт-хаан таһымнарынан тарҕанар. Өтөн, иҥэн киирэн, тобуллар толкуйунуун ситимнэһэн олоххо, үлэҕэ, дьарыкка туһаныллар.
Саха үөрэҕэ: тугу барытын төрдүттэн көрөр. Силиһиттэн, түгэҕиттэн саҕалыыр, умнаһын устунан салгыы айаннаан, төбөтүгэр тиийэр. Ол кэнниттэн ырытан, сааһылаан толкуйун тобулар.
Саха сүрүн дьарыгар: олоҕун оҥостуохтаах, удьуорун ууһатыахтаах, инникитин көрүнүөхтээх. Ыал буолбуттар дьиэлэрин-уоттарын, хаһаайыстыбаларын тэриниэхтээхтэр. Ол барыта үлэттэн, дьулууртан, дьаныартан тахсарын өйдүөх, ылыныах кэриҥнээхтэр.
Саха кыаҕа: өйүн ууһунан, сүрэҕин тэбиитинэн, санаатын күүһүнэн. Дьонугар, норуотугар тирэҕирэр эрэлинэн.
Өбүгэлэрбит үс суолу өрө тутарга сүбэ-соргу биэрбиттэр: Өйү, Күүһү, Кэрэни. Балар биир ситим кэлиминэн айанныылларын курдук. Ол тоҕотун хас биирдии киһи бэйэтэ ырыҥалыахтаах. Оччотугар дьиҥ Өйдөбүл чопчутун булуоҕа. Үчүгэйи-Куһаҕаны кыайан араарбат киһи, олоҕун устата эрэйи көрөр.
Киһи дьоҥҥо туһалыыр суолу тутуһара – кини дьоло. Ыччата үөскүөҕэ, тэнийиэҕэ, баҕар, өссө утумнуоҕа.
Орто дойдуга өссө биир Куһаҕан баар – бэйэмсэх буолуу. Өссө киһи ити кэмэлдьитэ көммөт да быһыылаах. Хомолтото ол баар.
Киһи олоҕо – элэс гынар түгэн. Киһи олоҕун тиһэх чааһа бүтүн үйэҕэ да, чыпчылыйыах түгэҥҥэ да холонуон сөптөөх. Олох тиһэх күнүгэр-чааһыгар өлүүнү кэмсилгэнэ суох холкутук көрсүбүт уонна ылыммыт буоллахха – ол тустаах дьоло.

Прокопий ИВАНОВ.