Көһө сылдьар общиналар ахсааннара аччыыр. Тоҕо?

Регистрацияны ааспыт эрэ общиналар

Сэтинньи 9 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ аҕыйах ахсааннаах норуоттар боппуруостарыгар, Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэт тэрийбит мунньаҕар бу боппуруос тула кэпсэтии буолла. Тэрээһини тустаах кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева салайан ыытта.
Мунньахха вице-спикер Виктор Губарев, өрөспүүбүлүкэҕэ нолуок сулууспатын федеральнай управлениетын салайааччытын солбуйааччы Алена Федорова, Арктика дьыалаларыгар судаарыстыбаннай кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Иван Павлов, өрөспүүбүлүкэ Прокурорун старшай көмөлөһөөччүтэ Егор Неустроев, Саха сирин эбээннэрин Ассоциациятын президенэ Борис Николаев, Анаабыр улууһун баһылыга Иван Семенов, көһө сылдьар общиналар бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ыллылар.

Дойду экономиката уустугурбут кэмигэр баар бырааптарбытын, сокуоннарынан көрүллэр чэпчэтиилэри туһанаммыт үлэлээтэхпитинэ-хамсаатах­пытына, дьаһаннахпытына эрэ, хаһаайыстыба ыытар үлэтэ-хамнаһа таһаарыылаах буолуоҕа. Парламентарийдар бу боппуруоска долгуйаллара, дьонноругар-сэргэлэригэр өй-санаа угаллара саамай сөптөөх дии саныыбын.
«Российскай Федерацияҕа Уһук Илин регион, Сибиир уонна Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын общиналарын тэрийии уопсай принциптэрин туһунан» диэн федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран, көһө сылдьар общиналар хайаан даҕаны судаарыстыбаннай регистрацияны барыахтаахтар. Маннык регистрацияны аастаҕына эрэ, община толору юридическай бырааптаах сирэй буолар уонна нолуокка чэпчэтиилэринэн туһанар бырааптанар.

Мунньахха сүрүн иһитиннэ­риини оҥорбут өрөспүүбүлүкэҕэ нолуок сулууспатын федеральнай управлениетын салайааччытын солбуйааччы Алена Федорова этэринэн, биһиги өрөспүүбүлүкэбит юстицияҕа министерствотыгар барыта 148 көһө сылдьар община регистрацияламмыт. Кинилэр Российскай Федерация нолуокка кодексатынан көрүллэр чэпчэтиилэринэн туһанар бырааптаахтар. Маны таһынан 181 итинник кэтэх хаһаайыстыба араас кэмнэргэ регистрациялана сылдьыбыт уонна, этэргэ дылы, харах далыттан сүтэн-оһон хаалбыт. Ол эрээри ити общиналар син биир нолуок уорганнарын харахтарын далыгар сылдьалларын умнуо суохтаахтар. Итиччэ элбэх община нолуокка ханнык да чэпчэтиилэринэн туһанар кыахтара суоҕун бэлиэтиибин.
Биэс сыл анараа өттүгэр хартыына хайдах этэй? 82 община эрэ сокуон быһыытынан регистрацияламмыт этэ. Туох барыта тэҥнэбилгэ көстөн кэлэр. Ол аата бу боппуруоска хамсааһын тахсыбыта бэлиэтэнэр.

Ханнык чэпчэтиилэр баалларый?

Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар ханнык нолуокка чэпчэтиилэринэн туһанар эбиттэрий? Ол курдук, Российскай Федерация нолуокка кодексатын 217 ыстатыйатыгар этиллэринэн, регистрацияны ааспыт, хаһаайыннааһын төрүт үгэстэринэн дьарыктанар хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын ууһунан, уус бииһинэн көһө сылдьар общиналара батарар бородууксуйаларыттан нолуок тутуллубат.
Иккис федеральнай чэпчэтиинэн сиргэ нолуок буолар. Сир диэн киһи аймах сүрүн баайа-дуола. Онон да буолуо, сир-уот боппуруоһа өрүү мөккүөрдээх буолар. «Бу эн сириҥ-уотуҥ, тус бэйэҥ бас билииҥ, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр баай-дуол, онно ким да суудайар бырааба суох» диэн сокуонунан мэктиэлэннэҕинэ эрэ биирдэ, сиргэ дьиҥнээх хаһаайыннар баар буолуохтара. Хомойуох иһин, диирбитигэр тиийэбит, хоту дойду аҕыйах ахсааннаах омуктара олорор сирдэрэ-уоттара ойуур фондатыгар, ол аата федеральнай бас билиигэ бааллар.
Федеральнай бас билиигэ киирбэт табалар мэччийэр сирдэрэ судаарыстыбаннай кадастровай учуоту ааһыахтаахтар. Көһө сылдьар общиналар итинник сирдэрин кыраныыссаларын чуолкайдык ыйар докумуоннара суох. Биллэрин курдук, кадастровай учуоту ааһыы процедурата олус уустук. Маны таһынан таба мэччийэр сирдэрэ мөлүйүөнүнэн гектарга тайаан сыталлар. Онон эмиэ экономическай өттүнэн уустуктары үөскэтэллэр.
Кадастровай үлэни ыытарга федеральнай бюджеттан үп көрүллүбүтэ. Ити үбүнэн Алдаҥҥа, Өлүөхүмэҕэ уонна Нерюнгрига үлэ ыытыллыбыта. Бу сирдэргэ баар көһө сылдьар общиналар сирдэрин учаастактара, кыраныыссалара чуолкай буоланнар, кадастровай учуоту ааспыттара. Сокуонунан бигэргэммит сирдээх-уоттаах общиналар сирдэрин былдьатар түгэннэригэр толуйуу ылар бырааптана түһэллэр. Биллэрин курдук, «Илин Сибиир-Чуумпу акыйаан» нефть ситимэ төрүт омуктар сирдэринэн-уоттарынан тардыллыбытын түмүгэр, 2007 сыллаахха Нерюнгри, Алдан уонна Өлүөхүмэ оройуоннарын алта көһө сылдьар общината 6 мөл. солк. компенсация ылбыттара. Оттон Алдан оройуонун «Хатыыстыыр» көһө сылдьар общината сирдэрэ-уоттара Сир туһунан сокуоҥҥа эппиэттээбэт буолан, 16 мөл. солк. курдук суумалаах үбү-харчыны кыайан ылбатахтара.
Российскай Федерация Нолуокка кодексатын 395 ыстатыйатыгар этиллэринэн, сир нолуогар чэпчэтиинэн Уһук Илин регион, Сибиир уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар уонна көһө сылдьар общиналар туһаныахтаахтар. Үөһэ этэн аһарбытым курдук, ити чэпчэтиилэринэн туһаныахтарын, бас билэр сирдээх общиналарбыт да, дьоммут да, этэргэ дылы, аҕыйахтар.
Ол курдук, хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар уонна общиналар 2012 сылга 18 мөл. 103 тыһ. солк., 2013 сылга 15 мөл. 829 тыһ. солк., 2014 сылга 19 мөл. 551 тыһ. солк. сир нолуогар чэпчэтиинэн туһаммыттар.
Маны таһынан өссө биир нолуок чэпчэтиитэ булка уонна балыктааһыҥҥа баар. Итиннэ биир ноолоох. Бэйэлэрэ тутталларыгар уонна аһыылларыгар эрэ анаан бултаммыт булка ити чэпчэтии көрүллэр. Бултарын атыылыыр уонна бизнестиир түгэннэригэр ити чэпчэтии көрүллүбэт. Ити туһунан Российскай Федерация Нолуокка кодексатын 333.2 ыстатыйатыгар ыйыллар.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин нолуокка политикатын туһунан» сокуоҥҥа этиллэринэн, үлэлэрэ-хамнастара судаарыстыбыннай эбэтэр олохтоох бюджеттан 70% үбүлэнэр социальнай хайысхалаах коммерческайа суох тэрилтэлэр уонна көһө сылдьар общиналар транспорга нолуоктан босхолоноллор. Ол эрээри, эмиэ, хомойуох иһин, өрөспүүбүлүкэбитигэр бюджеттан 70% үбүлэнэр биир да община суох. Онон бу нолуокка чэпчэтии суоҕун тэҥэ буолар. Ити сокуоҥҥа уларытыы киирэрэ наадата бу мунньахтан көстөн кэллэ.
Мунньахха физическэй сирэйдэр дохуоттарыттан киирэр нолуокка (НДФЛ) эмиэ кыһалҕа баара бэлиэтэннэ. Ол курдук, общиналар үлэһиттэрэ хамнас диэни ылыа суохтаахтар. Ити оннугар дохуот аахсыахтаахтар. Община уопсай мунньаҕар бородууксуйаларыттан киирбит дохуот хас биирдии киһиэхэ тэҥинэн үллэһиллиэхтээх. Оччоҕо физическэй сирэйтэн НДФЛ тутуллубат уонна нолуок уорганыгар отчуот оҥоһуллубат. Бу туһунан общиналар бэрэстэбиитэллэрэ үгүстэрэ билбэттэр.
Анаабыр улууһун баһылыга Иван Семенов көһө сылдьар общиналар суоттуур-учуоттуур бухгалтердара суоҕун бэлиэтээтэ. Онон отчуот оҥороллоругар, дохуоттарын үллэстэллэригэр уустуктар баалларын ыйда.
Общиналар 2013 сылга 9 мөл. 869 тыһ. солк., 2014 сылга 9 мөл. 947 тыһ. солк. уонна 2015 сылга 9 мөл. 149 тыһ. солк. нолуогу төлөөбүттэр.

* * *
Биллэрин курдук, 2003 сыллаахха алтынньы 17 күнүгэр «Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын ууһунан, уус бииһинэн көһө сылдьар общиналарын туһунан» сокуон ылыллыбыта. Бу докумуон хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын ууһунан, уус бииһинэн көһө сылдьар общиналарын правовой балаһыанньаларын быһааран биэрэр. Сокуон кинилэр айылҕаны туһаналларыгар, хаһаайыстыбанан дьарыктаналларыгар, олохторун-дьаһахтарын үгэс буолбут укулаатын сайыннаралларыгар судаарыстыба өттүттэн көмүскэллээх буолууларын хааччыйар.
Бырааппытын, сокуоннары билбэппит бу ыытыллыбыт мунньахтан эмиэ көстөн кэллэ. Мунньах түмүгэр тустаах кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева көһө сылдьар общиналарга, хотугу аҕыйах ахсааннаах төрөүт норуоттарга көмөлөһөр сыаллаах нолуокка чэпчэтиилэргэ ыйынньык оҥоһуллуоҕун туһунан эттэ. Кини быһаарар үлэ ыытыллара наадатын бэлиэтээтэ. Елена Христофоровна: «Үгэс буолбут дьарыктарын илдьэ сылдьар көһө сылдьар общиналарбыт ахсааннара аччыы турара биһигини долгутуохтаах, таба иитиитэ кинилэртэн быһаччы тутулуктааҕын умнуо суохтаахпыт», – диэн эттэ.

Людмила НОГОВИЦЫНА.