Кураанах куолуга кубулуйбатын

Дьиэ сүөһүтүн аһылыгын боппуруоһугар киһи эбэн этэрэ суоҕун да курдук. Хас эмэ тыһыынчанан сыллардаах норуот үөрүйэҕэ уонна үгэһэ баар. Онуоха наука ситиһиилэрин эбэн кэбиһиэххэ. Аһара баран, үрдүк сайдыылаах дойдуларга араас препараттары туһанан, туттан, киһи аймах хаһан да санаан көрбөтөх уһулуччулаах түмүктэрэ ситиһиллэллэр. Ол дойдулар сүөһүлэрэ айылҕаҕа мэччийбэттэр, сылы эргиччи дыбарыас хотоннорго тутуллан тураннар, ускуустубаннай аһылыгынан хадаҕаланан, араас технологиянан «хачайданан» сөҕүмэр улахан бородууксуйаны биэрэллэрэ биллэр.
Манна сыһыаран эттэххэ, фармакология уонна анал аһылык көмөтүнэн киһи быччыҥнарын улаатыннаран, этин-сиинин тупсарыынан үлүһүйүү уххана аан дойдуну саба охсубута адьас ыраатта. Араас муода үлүскэнэ биһиги муус кыраайбытыгар тиһэҕинэн тиийэн кэлэр үгэһинэн, биһиги обургулар хойутаан соҕус хап гыннаран ылларбыт даҕаны, хайы-үйэ инники күөҥҥэ тахсар бигэ дьулуһуулаахпыт быһыылаах. Бэрт да бэрт буолуо эбит, бары биирдии саһаан үрдүктэнэн, модьу ханааттарынан үүйэ баанан кэбиспит курдук быччыҥнарбытын оонньотон киэптии ахан сылдьарбыт. Эмиэ манна даҕатан, сир шарын бүгүҥҥү саамай улахан проблематын этиҥ эрэ. Суох, сэрии, терроризм да буолбатах, тиэрэ байыы, быстыы-дьадайыы да буолбатах. Планета саамай улахан проблемата – дьахтар сыата былгыйбытын, хаһата халыҥаабытын айдаана. Төһө эбиллибитэ. Төһө көҕүһээбитэ. Соннук, итинтэн ордук улахан глобальнай проблема суох. Мөккүһэ да сорунумаҥ.
Дьиэ сүөһүтүн аһы­лыгын баазатын тэрийии боппуруоһугар саҥаны этэр уустук буолуо дии саныырым, сыыһар эбиппин. Субу соторутааҕыта учуонай, Ил Түмэн дьокутаата Л.Н.Владимиров оту тэпилииссэҕэ үүннэрэн оттоон ылар идьиэйэни киэҥ иһитиннэриигэ таһаарда. Саба быраҕан, сөбүн дуу, сөрүөстүгэһин дуу бигэргэтэр кыаллыбата буолуо.
Саха сиринээҕи ирбэт тоҥноох зона биологическай проблемаларын чинчийэр үнүстүүт үлэһитэ, биология наукатын дуоктара К.А.Петров дьиэ сүөһүтүн аһылыгын боппуруоһугар быһаччы сыһыаннаах испэсэлиис. Үүнээйи физиологиятын (олоҕун-дьаһаҕын) уонна химиичэскэй састаабын үөрэтиинэн олоҕун устата дьарыгыран кэлбит киһи буоларынан, Клим Алексеевич кэлиҥҥи сылларга бэчээккэ бу боппуруоска кэмиттэн кэмигэр кэпсэтиини көтөҕөрө хайҕаллаах суол. Үтүө үгэс салҕаныахтаах. Биологияҕа (үүнээйигэ) сахаттан бастакы наука дуоктара, киэҥ биллиилээх учуонай А.Д.Егоров ааспыт үйэ 40-50-60-с сылларыгар Саха сирин отун, үүнээйитин уратыларын уонна ону дьиэ сүөһүтүгэр хайдах табыгастаахтык туһанар туһунан тиэмэҕэ улахан үлэни ыыппыта биллэр. Уопсастыбаннаска анаммыт бэрт элбэх хаһыакка суруйуулардаах, анал брошюралардаах. Уопсайынан, бэйэтин дириҥ билиититтэн-көрүүтүттэн бар дьонугар кэччэйбэккэ бэрсибит, туһалаах сүбэтинэн-аматынан онтун киэҥник бырапагаандалаабыт биир уһулуччулаах учуонайбыт буолар.
Биолог учуонай Клим Петров этэр этиитэ, биэрэр сүбэтэ үчүгэйдик биллэрин ааһан, олоххо-дьаһахха үйэлэргэ туттуллан кэлбит норуот төрүт үгэһэ буолар. Холобур, күһүҥҥү отордооһун ньыматын саха, бука, дьиэ сүөһүтүн иитиитинэн дьарыгырыаҕыттан туһанан кэллэҕэ. Күһүҥҥү кэнчээригэ мэччийбит ынах да, сылгы да үүтэ эбиллэрин, этэ элбиирин таһынан, ол биэрэр быйаҥа сыттыын-сымардыын, амтанныын атын буоларын, ама, ким билбэтий. Тыа хаһаайыстыбатын олоҕурбут систиэмэтэ үрэллэн, өбүгэ төрүт үгэһэ – сайылыктааһын уонна отордооһун – биллэ мөлтөөбүтэ эмиэ мэлдьэх буолбатах. Оннук быстарыктаах кэмҥэ умнуллубуту да санатыһар, баары да кэпсэтиһэр, саҥаны да саҥарар омнуолаах буолуох туһа суох.

Саха сирин үүнээйитин уратытын туһунан

— Ханнык баҕарар үүнээйи килиэккэтэ белоктан, углеводтан уонна сыаттан турар, — диэн кэпсээнин саҕалыыр Клим Алексеевич. – 1912 сыллаахха Верхоянскай куоракка кэлэн дьарыктаммыт ботаник П.Н.Лащенков Саха сирин үүнээйитин химиичэскэй састаабын чинчийбит эбит. Бэйэтэ үүннэрэ сылдьыбыт бурдуктарын сиэмэлэрин соҕуруу анал лабораторияҕа ыытан белоктарын, углеводтарын уонна сыаларын быһаартарбыт буолуон сөп. Ол түмүгэр Үөһээ Дьааҥыга үүннэриллэ сылдьыбыт бурдуктар сиэмэлэрэ олус үрдүк белоктаахтара быһаарыллыбыт. Биология наукатын дуоктара А.Д.Егоров суруйарынан, Мюнхеҥҥа ыытыллыбыт быыстапкаҕа Үөһээ Дьааҥы бурдуктарын сиэмэлэрэ белоктарынан бастакы миэстэни ылбыттар. Саха сиригэр үүнэр оттор белоктара олус үрдүгэ ааспыт үйэ 20-с, 30-с сылларыгар, онтон 50-с сылларга, тиһэҕэр 70-80-с сылларга хаттаан уонна хаттаан бигэргэммиттэрэ.
Саха киһитэ – төрүт отчут удьуора. Бу муус чэҥнээх дойдутугар кини сүрүн дьарыга оттооһун этэ. Туох баар олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын майгыта эрэ буолбакка, итэҕэлэ, ыһыаҕа, орто дойду ситимин анааран көрөр толкуйа барыта бу дьарыгыттан силис тардан, үөскээн тахсара. Дэлэгэйдик оттоотоҕуна уйгулаах олоххо олороро, кыайан оттооботоҕуна аас-туор олохтоноро. Урут да, билигин да элбэҕи оттооһун дьыала биир эрэ өрүтэ. Хаачыстыбалаахтык оттооһун – быйаҥ төрүтэ.
Оттоммут от сүөһүгэ туһата от химиичэскэй састаабынан быһаарыллар. Бастатан, от бета-каротина, ол эбэтэр А битэмиини үөскэтэр бэссэстибэтэ үрдүк буолуохтаах. Өссө күөх от белога, углевода, липидэ (сыата) үрдүгэ наада. Биир дьиктитэ баар, күһүнүн тиийэн, от кэнчээритин сыата сайыҥҥытынааҕар үс-түөрт төгүл үрдүк буолар эбит. От кэнчээритигэр сүөһү ордук үүттүйэрин уонна уойарын курдаттыы билэ сылдьан, урукку саха отордооһун ньыматын булгуччу туһанара. Ол эрээри маныаха биир суолу учуоттуур наада. Күнэ-дьыла куһаҕан буоллаҕына, от кэчээритэ эмиэ мөлтөх буолар. Аны туран, кэнчээрини бэйэтин аһылыкка анаан бэлэмниэҕи ханнык да экэнэмиичэскэй көдьүүһү биэриэ суоҕа.

Саха сылгыта – айылҕа сөҕүмэр көстүүтэ

Саха сылгытын төрүтүн историята чопчулана илик. Сорохтор Муус үйэтигэр (сэлиилэр олоро сылдьыбыт кэмнэригэр) тиэрдэллэр, атын чинчийээччилэр өбүгэлэрбит Прибайкальеттан көһөн кэлэллэригэр сылгыларын илдьэ кэлбиттэр диэн бигэргэтэллэр. 30-40 тыһыынча сыллар саҕахтарыгар оччотооҕу кыыл-сүөл, харамай аһылыктанар ото- үүнээйитэ олус өлгөмүн учуонайдар бигэргэтэллэр. Элбэх археологическай хаһыылартан ити этиллэр кэмнэрдээҕи дьиикэй сылгы өлүктэрин булаллар. Саха сылгыта күн бүгүн даҕаны аҥаардастыы айылҕаҕа үүүнэр отунан аһылыктанан, төгүрүк сыл аһаҕас халлаан анныгар мэччийэн сылдьар дьиэ сүөһүтэ буолар. Эдэр сылгы улаатарыгар, баараҕадыйарыгар сайын сиир отугар белогун үрдүгэ улахан оруоллаах. Оттон күһүнүгэр Дьөһөгөй Айыы маанылаах оҕото күөхтүү тоҥмут кэнчээрини хаһан сиэтэҕинэ, хайдахтаах да кыстыкка тулуктаһар кыахтанар. Онуоха от кэнчээритигэр мунньуллубут сыа кини кыстыгы туорууругар муҥутуур туһалаах.
Саха сылгытын курдук ураты тулуурдаах атын дьиэ сүөһүтэ өссө баара эбитэ дуу. 7-8 ый устата -40-60 кыраадыс тымныыга биирдэ сиргэ сытан ылан көрбөккө, түөрт атаҕар тура тэбинэн сылдьан, хаар анныттан хаһан аһаан кыстыыр атын дьиэ сүөһүтэ ханна да суох.
Өрөспүүбүлүкэ биллиилээх сылгыһыта Н.Т.Винокуров күөхтүү бэлэмнэммит сенаһы, хагдаҥ оту кытары былаан, кыстыкка аһатар уопутун суруйан турар.

Ырыганнаабыт сылгыларын итинник эбии аһылыкка туруордаҕына, 15-20 хонук иһинэн урукку чөллөрүгэр түспүттэрин таһынан, ыйааһыннара биллэ эбиллэн баралларын бэлиэтиир. Улуу тымныытынан аан дойдуга биллэр Дьааҥы, эҥин араас ыар тыыннаах кыстыктарга быһа түһэн, ырыганнаан хаалбыт сылгыта, онно үүнэр, кыһыннары күөх сытар чыыбаҕалаах, сиибиктэлээх сирдэргэ хаһан аһаата да, тутатына сэниэлэнэн, өссө уойан-тотон барара былыргыттан үчүгэйдик биллэр.

Тымныыбытын көдьүүстээхтик туһанар туһугар

Күһүн от-мас тоҕо үчүгэйдик сыаланарый? Күһүнү тилэх баттаһа кыстык тиийэн кэлэр. Оттон кыстык, аатыгар да этиллэрин курдук, бу тымныы түһэр кэмэ уонна кыһын саҕаланыыта. От үүнээйи күһүн белога, битэмиинэ силиһигэр киирэн мунньуллан тоҥоннор, тымныыны тулуйумтуо буолар сыаны (липиды) үөскэтэллэр. Ол сыа кэнсиэрбэлэнэн, бэрт үчүгэйдик хараллан хаалар. Сайынын үүнээйи ити элэмиэннэрэ үүнэр күүһүгэр-уоҕар ороскуоттанар буоланнар, төттөрүтүн биллэ намтыыллар. Күһүн, балаҕан ыйын иккис аҥаарыгар, үчүгэй күннэр туран биэрэр кэмнэригэр, үүнээйи уонча хонук иһигэр ити сыатын барытын толору мунньунар.
Бу айылҕа сокуона. Үүнээйи, от-мас эрэ буолбакка, тыыннаах харамай барыта эмиэ итинник дьаһанар. Кыыл-сүөл барыта кыһыны туоруохтаах, тымныыны тулуйуохтаах сыатын мунньунар. Ол эрэ кэнниттэн кинилэртэн сорохторо кыһыны туоруур уһун ууларыгар утуйаллар, сорохторо мунньуммут эньиэргийэлэрин сөпкө аттаран туһанан, сааскы күөххэ тиийэллэр.
Кэнчээригэ сүөһү мэччийэн эрэ үрдүк көдьүүһү биэрэр кыахтаах. Оттон биһиэхэ күөхтүү тоҥмут үүнээйи уһун кыстыкпыт устата сүөһү аһылыгын рационун бигэ эбиискэтин быһыытынан туһаныллыан наада. Дьэ маныаха эмиэ бэйэбит тымныыбытын туһаныахпытын наада.

Күөхтүү тоҥмут эбиэһинэн

Кэнчээрини толору солбуйуон сөп күһүҥҥү эбиэс. Саха сиригэр эбиэс ааспыт үйэ 30-с сылларыттан сэниэлээхтик ыһыллар култуура. Сүнньүнэн ыам ыйын бүтүүтэ, бэс ыйын саҥатыгар ыһыллар. Эбиэһи от ыйын ортото эбэтэр өссө тиһэх декадатыгар ыһыахха. Сахабыт сирин сайынын иккис аҥаара, күһүнэ үксүгэр ардахтаах буоларынан, хойутуу ыһыллыбыт эбиэскэ ускуустубаннай ардахтатыы ньыматын туттар наадата суох. Аны сыыс от үүнэн бүппүт кэмэ, онон үлэтин ороскуота эмиэ кыччаан биэрэр. Күһүн, кыстык хаар түһүөн иннинэ, күөхтүү тоҥмут эбиэһи оҕустаран ылан сүөһүгэ да, сылгыга да эбии аһылык быһыытынан туһанар кыах, дьиҥэр, баар. Өссө эбиэс кэннэ, биир сыллаах үрдүк белоктаах оту ыһыынан дьарыктаныахха эмиэ сөп.
В.А.Румянцев бу этиллэр ньыманан ыспыт эбиэһэ бааһынатыгар хам тоҥон хаалар. Онтун өссө бастакы хаар түспүтүн кэннэ хомуйар. 1 гааттан 20 туонна үүнүүнү ыларын этэр. Үүнээйини күөхтүү тоҥорон туһаныы биһиги тымныыбытыгар эрэ кыаллар кыахтааҕын өйдүөхпүтүн наада. Балаҕан ыйын бүтүүтэ, Иһийээнэп таҥараҕа сирбит тоҥмутунан барар. Алтынньы – Улуу добдурҕа кэмэ. Сирдиин, уулуун, үүнээйилиин – барыта чыкыччы тоҥор. Айылҕа маннык бэртээхэй усулуобуйата биһиэхэ эрэ баар.

Олоҕуран хаалбыт үгэһи уларытан

Маннык дьаһа­нарбытыгар биһигини туох атахтыырый? Саха киһитэ сүөһү аһылыгын бэлэмниир сүрүн кэмэ – от уонна атырдьах ыйдара. Билигин бу болдьох өссө икки төгүл кылгаан биэрбитин санатар тоҕоостоох. От үлэтин курдук быһымах былдьаһыктаах уонна күүстээх үлэ киһини сылатар, салытыннарар. Аны туран, көмүс күһүн барахсан булда-алда саха киһитин угуйара кэмнээх буолуо дуо. Дэлэҕэ, хостуур бырамыысыланнас эйгэтигэр олохтоох дьон туһунан бэрт бөрүкүтэ суох өйдөбүл үөскээн хаалыа дуо. Сааһын-күһүнүн, тугу да хаалларан туран, саалана барар айдааннаахтарын туһунан. Кырдьык хайа эрэ кыырпаҕа итиннэ баар буолуон эмиэ сөп. Аны туран, күһүн хайа саҕаланыаҕыттан кыстыкка бэлэмнэнии кыһалҕата кыпчыйан кэлэрэ баар эбээт. Чэ, биир тылынан, түбүк үөһэ түбүк буоллаҕа. Маны таһынан, бэйэм санаабар, өссө биһиэхэ күһүн олох хойукка диэри сүөһү аһылыгын бэлэмниир үгэспит суоҕа мэһэйдиир быһыылаах. Үүнээйи, от-мас кэхтэргэ барда да, биһиги тохтоон хаалабыт.
Билигин ынах сүөһү уонна сылгы сүрүннээн кэтэх бас билиигэ баара мэлдьэһиллибэт чахчы. Кэтэх хаһаайыстыба, биллэр биричиинэлэринэн, эбиэһи ити этиллэр ньыманан киэҥник ыһар кыаҕа суох. Дьиҥэр, ол наадата да суох буолуо. 1 гааттан 20 туонна күөхтүү тоҥмут эбиэс үүнүүтүн ылар киһи тылларын хаттаан санатыахпын баҕарабын. 1 гаа диэн оннук улахан иэннээх сир буолбатах, тиэхиньикэтэ да суох киһи үлэлиир, үүнүүнү ылар кыахтаах. Кылаабынайа, оҥоһуллубут бааһыналаах буолуон эрэ наада.
Эбэтэр тыа хаһаа­йыстыбатын биисинэһин биир көрүҥүн быһыытынан олоххо киллэриэххэ. Сөбүгэр дьоҕус тиэхиньикэлээх уонна киһилээх биригээдэ тэриллэн, улуус үрдүнэн өҥөнү оҥоруу көрүҥүн быһыытынан үлэлиэҕин тоҕо сатаммат буолуой. Дьарыктанан, үлэлээн киирэн бардахха, ыыра бэйэтэ кэҥээн киирэн иһиэ этэ.