Николай Винокуров: «Мин этиилээхпин!»

Чопчулаан эттэххэ, хаан-уруу судаарыстыбатыттан көмөнү, өйөбүлү кэтэһэр. Ол кини бэлэмҥэ бэрт буола үөрэммит үөрүйэҕиттэн буолбатах, дьиҥнээҕинэн аахсар буоллахха, былыр-былыргыттан быйылгыга диэритин, тыа сирин киһитин хараҕар ким да босхо үүтү ыкпыта суох буолуо. Сир үрдүгэр, атын ханна да суох ураты кытаанах айылҕа усулуобуйатыгар, өлөрүнэн мөхсөр үлэтэ-хамнаһа, тоҥ буорга тохтор көмүс көлөһүнэ сиэрдээхтик сыаналаныан, кырдьыктаахтык төлөнүөн эрэ баҕарар.

Судаарыстыба тыа хаһаа­йыс­тыбатыгар көрөр арааһынай суб­сидията, дотацията – бу кини тыа сирин үлэһит киһитигэр үтүөнү оҥорор аһымал санаалаах хамсаныыта буолбатах – бу, боруоста, дьон тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанарын, бородууксуйаны оҥорон таһаарарын иһин утары уунуохтаах мүччүрүйбэт өйөбүлэ буолар.

Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан олохтоох сокуон ылыллаары турар. Бу сокуон ураты суолтатын туһунан элбэхтэ этилиннэ, сурулунна. Туох да мэлдьэҕэ суох, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбата эрэпиэрмэлээһин бастакы сылларыттан (үйэ чиэппэрэ кэриҥэ кэмҥэ чугаһаста) өрөһүлтэтэ суох аллараа диэки куугунуоҕуттан, күн бүгүнүгэр диэри өрүттүбэккэ олорор. Тыа хаһаайыстыбатын уһун кэмнээх маннык улахан хаалыыттан таһаарыыга саҥа стратегическай сыалы-соругу туруорар дириҥ ырытыылаах уонна толкуйдааһыннаах саҥа сокуон үлэлиэн наада. Ити бастакытынан. Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбата, кини төрүт олохтоох бары норуоттарын олохторун укулаатын уонна бөлүһүөпүйэтин, төрүт үгэстэрин уонна култуураларын, сиэрдэрин-майгыларын төрүтүгэр турар сүдү суолталаах тутаах дьарыктара буоларынан, бу боппуруос быһаарыллыыта букатын ураты болҕомтоҕо тутуллуохтаах. Аҥаардас бу икки хайысханан да киирдэххэ, ылыллыахтаах саҥа сокуон биһиэхэ, олохтоох дьоҥҥо, суолтата туохтааҕар да улахан буолан тахсар.

Саҥа сокуон барылын тула сыр-мыр кэпсэтии, дьүүллэһии барар курдук. Дьиҥэр, баҕа хоту буоллар, өссө көхтөөх уонна күүстээх буолуохтаах этэ. Күннээҕи олохпутун уонна инники кэскилбитин түстүөхтээх сокуону тула кэпсэппэт буоллахпытына, атыны тугу быһаарсыахпытый? Эппитинэн-хааммытынан толору билэр, өйбүтүнэн-мэйиибитинэн дьэҥкэрдэр дьыалабыт буо­луохтаах этэ. Бэйэбит эппэт-тыыммат, быһаарсыбат, дьүүллэспэт буоллахпытына, туораттан кэлэн ким да ситэрэн, толорон биэриэ суоҕа.

«Тоноор» сылгы иитэр бааһынай хаһаайыстыба баһы­лыга, өрөспүүбүлүкэ биллиилээх сылгыһыта Н.Т.Винокуров саҥа сокуон барылын кытта илиитигэр харандаастаах олорон билсибит киһи буолар. Маныаха сүрүн болҕомтотун сылгы иитиитин боппуруоһугар хатаабытын өйдүөххэ сөп.

— Сокуон барылыгар, — диир Николай Тимофеевич, — дьиэ сүөһүтүн иитии боп­пуруоһа анал салааларынан араарыллыбатахтар, барыта уопсай тутуллубут. Туох да үлүннэриитэ суох, хотугу улуустарга ынах сүөһүнү иитии олох кыаллыбат туруктанна. Биричиинэтин ааҕа барбаппын, төрүөтэ биллэр уонна өйдөнөр буолуохтаах дии саныыбын. Эмиэ хотугу улуустарга предпринимательство араас көрүҥнэрин сайыннарыы уһу­луччу ыарахан туруктаах. Элбэхтэн аҕыйаҕын эттэххэ, нэһилиэнньэлэрэ кырата уонна олохтоох дьоҥҥо харчы суоҕа сүрүн мэһэйинэн буолар. Тус бэйэм санаабар, сылгы иитиитин дьыалатын дьоҕус биисинэс быһыытынан тутан, сайыннарар кыах баар.

Үйэ чиэппэрэ кэмҥэ бааһынай хаһаайыстыбаны тутан кэлбит киһи санаабар, чуолаан өрөспүүбүлүкэ хотугу улуустарыгар сылгы иитиитигэр сүрдээх хобдох уонна сэрэхтээх балаһыанньа үөскээтэ. Маннык санааны, туох ханнык иннинэ, племенной үлэҕэ сыһыаран этэбин. Өрөспүүбүлүкэтээҕи суолталаах 37 племенной хаһаайыстыба баар этэ. Араас биричиинэлэринэн, Арассыыйа племенной регистригэр киирбэтэх хаһаайыстыбалары 2013 түмүгүнэн, өрөспүү­бүлүкэтээҕи суолталаах племхаһаайыстыбалар кэккэ­лэриттэн таһаартаан кэбиспиттэрэ. Бу маныаха ордук хотугу улуустар оҕустардылар. Холобурга, урут Үөһээ Дьааҥыга 5, Өймөкөөҥҥө — 3, Орто Халымаҕа — 2 племенной анал туруктаах хаһаайыстыбалар бааллара. Билигин Орто Халыма Өлөөкө Күөллээҕи казеннай хаһаайыстыбата эрэ племенной анал туругун тутан хаалла. Уонна биир да хотугу улууска племхаһаайыстыба диэн хаалбата.

Дьааҥы тииптээх Дьөһөгөй оҕото саха сылгытын төрүтэ этэ. Дьааҥы атыырын курдук, үчүгэй төрүөҕү ууһатарынан, үөрүн тутарынан, бөдөҥүнэн-садаҥынан, уһулуччу эрэл­лээҕинэн, киниэхэ тэҥнээх атын атыыр биһиэхэ ханна да суох. Ааспыт үйэ 70-с сылларын бүтүүтэ, 80-с сылларын саҥата 2600 ахсааннаах кырылас Дьааҥы племенной атыыр соно­ҕоһо өрөспүүбүлүкэ хаһаа­йыстыбаларыгар тарҕатыллан турар. Дьааҥы улууһа бэйэтэ 10-тан тахса тыһыынча сылгылана сылдьыбыт кэмнээҕэ. Күн бүгүн бу улууска сылгы барыта кэтэххэ барда. Инники эппитим курдук биир да племхаһаайыстыба хаалбата.

«Тоноор» бааһынай хаһаа­­йыстыбам 2004 сылтан өрөспүүбүлүкэтээҕи племенной анал туруктаах хаһаайыстыба быһыы­тынан үлэлээн кэлбитэ. Өрөспүүбүлүкэтээҕи да, Арас­сыыйатааҕы да ирдэ­биллэринэн, племхаһаайыстыба анал туругун ыларга 150 төрүүр-ууһуур биэлээх буолуохтааххын. Миэхэ билигин 188 итинник биэлээхпин. Арассыыйатааҕы суолталаах племенной анал туругу ситиһэргэ икки төгүл киирсэн көрбүтүм. Ирдэбиллэригэр барытыгар холкутук эппиэттиибин: төрүүр-ууһуур биэм ахсаанынан, сылгым баазатынан, производственнай көрдөрүүлэрбинэн, хаан анаалыстарын оҥорторуу­ларбынан. «Буруйум» диэн — бааһынай хаһаайыстыбабын. ТХПК-лары, казеннай хаһаа­йыстыбалары түргэнник ылаллар эбит. Өрөспүүбүлүкэҕэ билигин, алҕаһаабат буоллахпына, Арассыыйа суолталаах аҕыс племхаһаайыстыба баар, балар бары кэлэктиибинэй бас билиилээхтэр.

Сокуон барылыгар мин этиим: Дьааҥы тииптээх саха сылгытыгар племенной үлэнэн утум­наахтык дьарыктанан кэлбит хаһаайыстыбаларга (ол иһигэр «Тоноор» б/х) өрөс­пүүбүлүкэтээҕи суолталаах племенной анал туругу (статуһу) иҥэртээн, өйөбүлү оҥорорго.

Племхаһаайыстыба аатын ыларга, итинник анал туругу ситиһэргэ өр сыллаах дьүккүөрдээх үлэни толоруоххун наада. Сүрдээх бириинчик, ииспэрэй үлэни диэн тоһоҕолоон бэлиэтиэхпин баҕарабын. 10-20 сыллаах үлэнэн ситиһиллэр дьыала. Племенной үлэ бары дьиэ сүөһүтүн иитии саамай төрүтүгэр турар, саамай тутаах дьыала буолар. Ынаҕы борооскунан саптаран, үөтэлээх төрүөҕү ылбаккын. Ол курдук, сылгыга үчүгэй атыырдаах эрэ буоллахха, сыһыы муҥунан сылгыланыаҥ. Онон, племенной үлэни тэрийбэт буоллахха, бу салаанан дьарыктамматах ордук.

Олох түҥ былыргыттан, киһи дьиэ сүөһүтүн иитэр буолуоҕуттан, удьуору ууһатан, үчүгэй төрүөҕү ылыы наукатын баһылаан кэлбитэ. Биһиги былыргы өбүгэбит, сылгы таҥаралаах омук буоларынан, үчүгэй атыыры иитэн таһааран, кини удьуора нөҥүөттэн нөҥүө көлүөнэҕэ харыстабыллаахтык бэриллэн иһэр үгэһин муҥутуурдук баһылаан, билиҥҥи биһиги күммүтүгэр диэри аҕалбыта. Маныаха сыһыаран, туох да эбиитэ-сабыыта, киэргэтиитэ суох, тус бэйэм билэр холобурбуттан кылгастык ахтан аһарыахпын баҕарабын.

1928 сылга биһиэхэ Өймөкөөн Томторугар кулаактааһын саҕаланар. Кулаактаммыт, баайа-дуола туордаммыт киһи, Эһэ Баһылай диэн аатырбыт сылгыһыт киһиэхэ «бу үчүгэй удьуордаах атыырым» диэн биир биэтин анаан туттарар. Саҥа былаас төһө да туораттар, бэйэтэ өстөөх кылааска анньылыннар, «атыырым сылгы төрдө буоллун» диэн санааттан, үчүгэй сылгыһыт илиитигэр туттаран хааллардаҕа. Ол атыыр «Бэлиэлээх» диэн ааттааҕа үһү. Олох устан иһэр, сэрии кэннинээҕи сылга Өймөкөөн чулуу сылгыһыта Ананий Скрыбыкин Бэлиэлээх атыыр хос сиэнин бэйэтин көрүүтүгэр-истиитигэр ылар уонна Күрдьүөт диэн ааты биэрэр. Күрдьүөт оҕото ыһар буор курдук элбээн киирэн барар. Ананийдыын бииргэ сылгыһыттыы сылдьар Михаил Скрыбыкин-Очо киһитинээн тапсыбакка, Үчүгэйгэ барарга сөбүлэһэр. Очо Мэхээлэ Чөкчөҥө диэн ааттаах соноҕоһу хайаан да ылан барабын диэн туруорсар. Хайыахтарай, сөбүлэһэллэр.

Мин 1974 сыллаахха СГУ-ну саҥа бүтэрбит киһи дойдубар тиийэн үлэлии сырыттахпына, сылгы бэтэринээрэ Уйбаан Силэпсиэп ол Чөкчөҥөнү миэхэ анаан көрдөрөн турардаах. Ол онно көрбүтүм харахпар олох ойууланан хаалбыт этэ. Атыыр диэн дьэ маннык буолуохтаах диир санаа миэхэ иҥэн хаалбыта. 1991 сыл үүнэр. Мин бааһынай хаһаайыстыба тэринэр санаалаах, аҕа табаарыспар, ытык киһибэр Ананий Скрыбыкиҥҥа биир тиҥэһэ оҕуһу уонна байтаһын ынаҕы биэрэн туран, үчүгэй атыыры көрдөөтүм. Киһим: «Бэйэҥ талан, ханныгы сөбүлээбиккин ыл», — диир. Дьэ, мин икки күнү быһа таллым. Тиһэҕэр, били харахпар олорон хаалбыт Чөкчөҥөҕө бэркэ майгынныыр эрээри, өҥө атын атыыры таллым. Аҕа табаарыһым: «Дьэ, нохо, саамай бастыҥ атыырбын таллыҥ. Ити Күрдьүөт сиэнэ Чаалай диэн буолар», — диэтэ. Бу кэнниттэн Очо Мэхээлэни булан, ол Чөкчөҥөтүн аҕата ким буоларын ыйыппыппар, Күрдьүөт буолан тахсыбыта. Ол аата Бэлиэлээхтэн Күрдьүөт, оттон киниттэн Чөкчөҥө төрүүллэр, атын лиинньийэнэн Күрдьүөттэн Быратаан, онтон Быратаантан Чаалай тахсаллар. Билигин мин Күрдьүөттэн удьуор тардар 10 атыырдаахпын.
Өссө төгүл хотугу улуустарга төннөр буоллахха, племенной хаһаа­йыстыбалары булгуччу сөргүтэр наада этэ. Маныаха өрөспүүбүлүкэ кими да кэтэспэккэ, кимтэн да ыйыта барбакка, бэйэтэ дьаһаныан наада. Билигин бу улуустар племенной атыырдара суох хааллылар, маннык балаһыанньа аҕыйах да сылга салҕанан бардаҕына, адьас куһаҕан содуллаах буолуоҕа. Дьааҥы, Орто уонна Аллараа Халымалар, Усуйаана, Абый, Муома, Өймөкөөн саха төрүт сылгыта мааныланан иитиллибит уонна муҥуутурдук торолуйбут ичигэс уйалара буолар. Инникитин да оннук буола туруохтун!

Сокуон барылыгар этии киллэрэбин: сылгыһыкка хамнас олохтонор кэмэ уолдьаста. Сылгыһыт хамнаһа суох буолан, сылгы иитиитэ күүскэ сайдыбат. Сорох хотугу улуустар сылгыһыттара табаҕа көстүлэр. Сылгы иитиитэ, саха норуотун төрүт дьарыгын быһыытынан билиниллэн, федеральнай бырагыраамаҕа киирбитэ. Сылгыһыттарбыт буоллаҕына, хамнаһа суох сылдьаллар.

Сокуон барылыгар этии киллэрэбин: өртөөһүнү ыыппакка эрэ сылгыны иитэр кыаҕыҥ суох. Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ өртөөһүн тэрээһинэ кыайан кииннэммэт буолан, уот баһаара содул­ланара баар суол. Түмүгэр, өртөөһүнү төрүт бобон кэбиһэр уураахтар сыллата тахса тураллар. Нэһилиэктэр таһымнарыгар анал хамыы­һыйалары тэрийтэлээн, өрт уотуттан сэрэхтээх буолуу эппиэтинэһин тустаах хаһаайыстыбаларга сүктэртээн, өртөөһүн үлэтэ хайаан да ыытыллыахтаах.

Сокуон барылыгар этии киллэрэбин: Сылгы баазатын тутуутугар маһы кэрдии көҥүлүн ылыы улаханнык уустугурда. Ойуур федеральнай бас билиигэ киирэрин быһыытынан, хааччахтар бааллар. Саҥа ылыллыахтаах сокуоҥҥа туспа устуруоканан сылгы баазатын маһын кэрдиигэ көҥүлү бэрдэрэр туһунан пууну киллэрэргэ.

Сокуон барылыгар этии киллэрэбин: Бултааһына көҥүллэммэт буолан, кэлин сылларга эһэ сылгыга улахан хоромньуну оҥордо. Өскөтө кыахтаах атыыр үөрүн бөрөттөн быыһыыр түбэлтэтэ аҕыйаҕа суох эбит буоллаҕына, эһэни утары хайдах да киирсэр кыаҕа суох. Син биир эһэ аһылыга буолар. Саха сиригэр эһэни сылы эргиччи бултуурга көҥүлү биэриэххэ, оччоҕуна эһэ популяцията дьиэ сүөһүтүгэр суоһуур куттала аҕырамныа этэ.

Сокуон барылыгар этии киллэрэбин: Сылгы ахсаана аҕыйыыр биир сүрүн биричиинэтинэн, убаһаны эккэ туттар сыалынан маассабайдык өлөрүү буолар. Дохуот киллэринэр туһугар. Түмүгэр, иитиигэ хаалар убаһа ахсаана сыллата аҕыйыы турар. Сылгы ахсаанын элбэтэр инниттэн, сыллааҕы субсидияны иитиигэ хаалар убаһаҕа көрөргө.

Прокопий ИВАНОВ суруйда.