Олоҥхо 10 сылын түмүктээри олорон

Кэнэҕэски кэскилбитигэр иҥэрдэхпитинэ эрэ

Тэрээһиҥҥэ бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Алексей Дьячковскай, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай сүбэһитэ Андрей Борисов, култуура уонна духуобунай сайдыы министрэ Владимир Тихонов, үөрэх министрин солбуйааччы Василий Гуляев, экономика министрин солбуйааччы Татьяна Корякина, өрөспүүбүлүкэ наукаларын Академиятын президенэ Игорь Колодезников, «Үүнэр көлүөнэ» фонда салайааччыта Евгений Сидоров уонна тустаах кэмитиэт чилиэннэрэ кыттыыны ыллылар.
Биллэрин курдук, 2005 сыл биһиги норуокка үйэлэргэ ахтыллар суолталаах түгэни бэлэхтээбитэ. Ол курдук, өбүгэлэрбит кэриэс гынан хаалларбыт тылынан уус-уран айымньылара — Олоҥхо Холбоһуктаах Нациялар үөрэххэ, наукаҕа уонна культураҕа тэрилтэлэрин (ЮНЕСКО) быһаарыытынан, киһи аймах культураҕа нэһилиэс­тибэтин шедевринэн, сыаннаһынан ааҕыллыбыта. Быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ биллэриллибит Олоҥхо 10 сылын түмүктүөхпүт. Онон быйыл героическай эпоспытын үйэтитиигэ бэлиэ сыл буоларын бэлиэтиэхпин баҕарабын. Ити кэм устата киһи мыыммат үлэтэ ыытылынна, барда диэн хайдах баҕарар этэр кыахтаахпыт. Ол курдук, олоҥхону научнайдык чинчийиигэ, көмүскээһиҥҥэ, үйэтитиигэ, норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа таһаарыыга, архивациялааһыҥҥа үгүс өрүттээх, ситимнээх үлэ барбытын бэлиэтиибин.
Мунньахха «Олоҥхо эйгэтэ — оҕо оонньуутугар» бырайыак туһунан иһитиннэриини үөрэх министрин солбуйааччы Василий Гуляев оҥордо. Героическай эпоспытын үйэтитиигэ олоҥхо педагогиката биир суолталаах миэстэни ылар. Оҕолорбутугар, кэнэҕэски кэскиллэрбитигэр олоҥхону үөрэттэхпитинэ, эттэригэр-хааннарыгар иҥэрдэхпитинэ, көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ салҕаан истэхпитинэ эрэ, эпоспытын үйэтитэбит диир кыахтаахпыт. Анал программа иһинэн «Олоҥхо уонна үүнэр көлүөнэ» диэн программа үлэлиир. Бу докумуон сыалынан-соругунан үөрэх ситимигэр олоҥхо эйгэтин тэрийии уонна эпоспыт иитэр-үөрэтэр кыаҕын туһаныы буолар.
Василий Гуляев 2011 сылтан саҕалаан илиинэн оҥоһуллубут этно куукулалар фестиваллара ыытыллалларын туһунан бэлиэтээтэ. Билигин оҕо садтарын уонна оскуола алын сүһүөх кылаастарын оҕолорун олоҥхо геройдарынан оҥоһуллубут куукулаларынан хааччыйыы түһүмэҕэр үктэммиттэрин туһунан министри солбуйааччы ыйда. Ол курдук, үүнэр сыл балаҕан ыйын 1 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ 744 уһуйаанын уонна 256 оскуола-оҕо садтарын итинник куукулалар набордарынан хааччыйар сыал-сорук турар. Коммерческай этиилэри «Бичик» кинигэ кыһата, «Чороон ХХI үйэ» тэрилтэ, култуура института уонна Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан култуура дыбарыаһа киллэрбиттэр. Ити этиилэртэн «Чороон ХХI үйэ» тэрилтэ этиитэ ордугун туһунан дакылаатчыт ыйда. Тустаах бырайыак олоххо киирэрин наадатыгар 9 мөл. солк. наада буоларын туһунан Василий Гуляев бэлиэтээтэ. Биир наборга 12 куукула киириэхтээх, сыаната 9 тыһ. солк. тэҥнэһиэҕэ. Министри солбуйааччы манна үп-харчы көрүллэрэ наадатын ыйда. Александр Жирков: «Ити эскизтэри тэрийэр национальнай кэмитиэт сүбэтэ өссө төгүл көрөн-истэн, баар итэҕэстэри-быһаҕастары ыйан туран бигэргэтиэҕэ. Куукулалар оҕолору куттуо суохтаахтар», – диэн эттэ.

Олоҥхо театра хаһан тутуллуой?

Олоҥхобутун үйэтитээч­чилэринэн, бастатан туран, олоҥхоһуттарбыт, онтон театрдар уонна айар коллективтар буолаллар. Олоҥхо театрын тутуу боппуруоһугар иһитиннэриини өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай сүбэһитэ Андрей Борисов оҥордо.
Биллэрин курдук, Дьокуускай куоракка сынньалаҥ уонна култуура пааркатыгар ситэ тутуллубакка турар киинэ театрын олоҥхо театрыгар анаан биэрбиттэрэ. Андрей Саввич итини көтүрэн баран, олоҥхо театрын тутуохха сөптөөҕүн туһунан эттэ. Бырайыактыыр-сметалыыр үлэҕэ уонна экспертизаҕа анаан 3 мөл. солк. үп наадата мунньахха ыйылынна. Ити быһаарылыннаҕына эрэ, бу боппуруос оннуттан хамсыаҕын туһунан Андрей Борисов ыйда. Култуура уонна духуобунай сайдыы министерствота ити сыалга кэлэр сылга анал программаттан 2 мөл. солк. биэрэр кыахтааҕын туһунан иһитиннэрдэ.
Тэрийэр национальнай кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ боппуруос мөлтөхтүк бэлэмнэммитин туһунан бэлиэтээтэ. Олоҥхо театрын салалтата үп-харчы боппуруоһугар экономика министерствотын кытта эрдэттэн бииргэ үлэлэһиэхтээх этэ диэн эттэ.

Хайдахтаах курдук ситиһииний!

Үүнэр сылтан өрөспүүбү­лүкэбитигэр иккиһин Олоҥхо 10 сыла биллэриллиэҕэ. Итиннэ аналлаах концепция барылын кытта култуура уонна духуобунай сайдыы министрэ Владимир Тихонов билиһиннэрдэ.
Александр Николаевич тэрийэр кэмитиэт уонна ассоциация чилиэннэрэ докумуону үөрэтэннэр, этии киллэрбиттэрин кэнниттэн концепция бигэргэниэҕин туһунан эттэ.
Биллэрин курдук, сэтинньи 25 күнүгэр өрөспүүбүлүкэбитигэр Олоҥхо күнүн бэлиэтиэхпит. Манна аналлаах декаданы ыытыы тэрээһиннэрин былаанын кытта эмиэ министр Владимир Тихонов билиһиннэрдэ. Андрей Борисов Кытайга Саха сирин күннэригэр «Туйаарыма Куо» олоҥхону уонна олоҥхо театрын туруоруутун Пекиннээҕи опера театрын артыыстара көрдөрүүлэрин декада тэрээһиннэрин былааныгар киллэрэн, норуоппут эпоһа норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа тахсыбытын туһунан эттэ.
Бу хайдахтаах курдук сити­һии­ний, кыайыыный? Биһиги олоҥхобутун улуу кытай норуота толороро… Улуу эпоспытын үйэтитиигэ ситимнээх үлэ барыытын түмүгэ мантан эмиэ көстөн кэлэр. Народнай поэппыт, ытыктыыр киһибит Күннүк Уурастыырап «Саллар саас тухары олоххо саханы үрдэтиэ олоҥхо» диэн этиитэ бу тиийэн кэллэ.

Олоҥхо ыһыаҕа — тус хоту

Быйыл сайын Олоҥхо ыһыаҕа тус хоту — Үөһээ Дьааҥыга ыһыллыаҕа. Бу туһунан иһитиннэриини бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, тэрийэр кэмитиэт салайааччыта Алексей Дьячковскай оҥордо.
Биллэрин курдук, хоту улууска биирдэ даҕаны Олоҥхо ыһыаҕа ыһылла илик. Онон ыһыах бэлэмигэр да, ыытыыга да уратылар баар буолаллара саарбаҕа суох. Мантан сиэттэрэн, итинник тэрээһиннэри ыыта үөрүйэҕэ суох улууска бэлэмнэнии үлэтигэр ураты болҕомтону ууруу эрэйиллэрэ биллэр.
Элбэх араас омук олорор улууһугар өбүгэлэрбит кэриэс гынан хаалларбыт тылынан уус-уран айымньыларын — Олоҥхону, үтүө үгэстэрбитин билиһиннэриэхпит. Маны таһынан Олоҥхо ыһыаҕа дьиҥ чахчы норуоттар доҕордоһууларын бырааһынньыгынан буолара саарбахтаммат. Саха майгыта, саха олоҕо ордук ыһыахха көстөр. Ыһыах историческай, культурнай суолтата дьону, норуоту ил-эйэ эргииригэр киллэрэн, өйдөһөр-өйөһөр кыахтарын күүһүрдэригэр сытар.
Былаан быһыытынан ыһыах ити улууска бэс ыйын 18-19 күннэригэр ыһыллыахтааҕа. Ол эрээри улуус дьаһалтата тэрээһин күнүн бэс ыйын 28-29 күннэригэр көһөрөр туһунан этиитин тэрийэр национальнай кэмитиэт ылынна. Ити уларыйыы киирэригэр ый саҕаланыытыгар хоту сиргэ халлаан тымныыта, Дьокуускай куорат ыһыаҕар уонна «Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай оонньуулар аһыллыыларыгар бэлэмнэниилэр төрүөттэринэн буолалларын Алексей Дьячковскай ыйда. Кини транспорт боппуруоһугар үлэ бара турарын, схема оҥоһуллубутун бэлиэтээтэ. Баатаҕайтан Үөһээ Дьааҥы куоратыгар диэри 70 км. Онно дьону таһыыга уон автобуһу атыылаһалларын уонна кэлин үөрэх, социальнай тэрилтэлэригэр бэриллиэхтэрин туһунан бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы эттэ. Үп-харчы кырыымчыгынан ыһыах бэлэмигэр нэһилиэнньэ күүскэ кыттара, субуотунньуктар тэриллэллэрэ наадалааҕын ыйда.
Бу боппуруоска Александр Жирков: «Олоҥхо ыһыаҕа Үөһээ Дьааҥыга ыһыллыыта — өбүгэ үгэстэрин илдьэ сылдьар соҕотох хоту улууска ытыктабыл бэлиэтэ. Бу улуус бары нэһилиэктэриттэн олоҥхоҕо матырыйааллары булуохха сөптөөх. Тэрээһиҥҥэ уустуктар баар буолуохтара», – диэн эттэ. Манна тэрийэр кэмитиэт эппиэтинэстээхтик ылсыбытын Александр Николаевич бэлиэтээтэ.

«Саха боотурдара» серия

Суруллубут — суоруллубат. Өбүгэлэрбит хаалларбыт айымньыларын — олоҥхону бэчээттээн, кинигэ гынан таһаарыы, кэнэҕэски көлүөнэҕэ хаалларар туохха да кэмнэммэт кылааппыт дии саныыбын. Кинигэни ыллыҥ да оҥорон кэбиспэккин. Матырыйаалын хомуйуоххун наада. Аны олоҥхолор үгүстэрэ латинскай алпаабытынан сурулла сылдьаллар, ону сахалыы сурукка түһэриэххин наада. Биһиги научнай үлэһиттэрбит манна балачча үлэлэспиттэр. Архыыпка 126 олоҥхо суруллан сытар.
«Саха боотурдара» диэн серия олохтоммута. Маны «Бичик» кинигэ кыһата үүннээн-тэһииннээн үлэлэтэр. Бу боппуруоска иһитиннэриини М.К. Аммосов аатынан ХИФУ профессора Василий Илларионов оҥордо.
Бу серия 2001 сылтан тахсар. Барыта 16 кинигэ бэчээттэнэн тахсыбыт. Василий Васильевич: «Олоҥхо ыһыаҕа Үөһээ Дьааҥыга буоларынан сибээстээн, бу улуус киһитэ Михаил Горохов 40-с сылларга толорбут олоҥхотун бэчээттиир былааннаахпыт. Инники былааҥҥа Орто Халыма, Абый уонна Өймөкөөн сахаларын олоҥхолоро бааллар», – диэтэ.
Александр Жирков ааһан эрэр сыл бу серияҕа былаана 100% туолбутун бэлиэтээтэ. 2016 сылга «Эпосы народов мира» сериянан Тыва уонна Башкортостан норуоттарын эпостара бэчээттэнэн тахсаллара күүтүллэр. Онтон ити өрөспүүбүлүкэлэргэ кинилэр тылларынан биһиги олоҥхобут бэчээттэнэн тахсыаҕа. Улуу эпостар норуоттар доҕордоһууларыгар, өйдөһүүлэригэр өрө анньар үктэл буола турдуннар.
Мунньах түмүгэр Александр Николаевич «Олоҥхо ыһыаҕа» кинигэ иккис томун кытта билиһиннэрдэ. Кини: «Бу – отчуот кинигэ. Хаартыскалар, статистика — барыта бааллар. Биһиги ыытар үлэбит биир түмүгүнэн буолар», — диэтэ. Ити кинигэлэри ыйынньык кинигэлэр быһыытынан сыаналыам этэ. Сыллар-күннэр аастахтарын ахсын бу таһаарыы ордук сыаналаныа дии саныыбын.

Людмила НОГОВИЦЫНА.