Орто наахаралар төрүт сирдэрэ төннүө дуо?

Бу боппуруоска Саха Өрөс­­пүүбүлүкэтин II, III, IV ыҥырыылаах Ил Түмэнин дьокутаата Зоя Афанасьевна Корнилова санаатын үллэстэр:
Зоя Афанасьевна дьокутаат быһыытынан Ленскэй оройуонун Орто Наахара нэһилиэгин кыраныыссатын олохтооһун боппуруоһунан быһаччы дьарыктаммыта.
— 2003 сыл алтынньы 6 күнүгэр «Россия Федерациятыгар олохтоох салайыныыны тэрийии уопсай тускулларын туһунан» 131 №-дээх Федеральнай сокуон ылыныллыбыта. Ол сокуон быһыытынан Россия сиригэр-уотугар бүтүннүүтүгэр олохтоох салайыныы куорат, тыа сирин поселениеларыгар, муниципальнай оройуоннарга, куорат уокуруктарыгар, федеральнай суолталаах куораттар куорат иһинээҕи сирдэригэр-уоттарыгар олохтоммута. Муниципальнай тэриллиилэргэ куораттааҕы, тыа сиринээҕи поселение, муниципальнай оройуон, куорат уокуругун, федеральнай суолталаах куорат иһинээҕи сир-уот (Москва, Санкт-Петербург) анал туругун биэрии Россия Федерациятын субъегын сокуонунан олохтонор.

Бу федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран 2004 сыл сэтинньи 30 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин кыраныыссаларын олохтуур туһунан уонна олорго куораттааҕы уонна тыа сиринээҕи поселение анал туругун биэрэр туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сокуона ылыныллыбыта.
Ленскэй оройуонун Орто Наахара нэһилиэгин кыһалҕата Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа сирин поселениетын анал туругун быһаарыыга «бөһүөлэктээҕи уонна поселениетааҕы» икки сүрүн балаһыанньа сокуонунан бигэргэтиллибитинэн сибээстээн саҕаламмыта.
«Бөһүөлэктээҕи» балаһыан­ньанан тыа сирин поселениетын кыраныыссата бөһүөлэк сирин-уотун чэрчитинэн олохтонор, оттон «поселениетааҕы» балаһыанньанан муниципальнай тэриллии сиригэр-уотугар өбүгэ саҕаттан үөскээбит нэһилиэнньэлээх пууннар сирдэрэ, кинилэр ыксаларыгар сытар уопсай туһаныллар сир, туһааннаах поселение олохтоохторо үгэс быһыытынан айылҕаны туһанар сирдэрэ уонна поселение сайдарыгар аналлаах киэҥ хабыылаах сынньалаҥ сирдэрэ киирэллэр. Ылыныллыбыт сокуон быһыытынан Орто Наахара нэһилиэгин кыраныыссата «бөһүөлэктээҕи» балаһыанньанан олохтоммут. Ол түмүгэр нэһилиэк ылар сирин иэнэ Ил Түмэн Республика Палаататын «Ленскэй оройуонун нэһилиэктэрин дьаһанар-сабардыыр сирдээх кыраныыссаларын олохтуур туһунан» 2000 сыл от ыйын 4 күнүнээҕи уурааҕынан бигэргэтиллибит 27750 кв. км оннугар 230,8 кв. км бигэргэтиллибит. Инньэ гынан, Орто Наахара олохтоохторо өбүгэлэрин төрүт сирдэриттэн, оттуур ходуһаларыттан, мэччирэҥнэриттэн, бааһы­наларыттан, үгэс быһыытынан айылҕаны туһанар – балыктыыр, бултуур, сир аһын хомуйар – сирдэриттэн маппыттар.
Билигин «Орто Наахара нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии сирин-уотун кыраныыссата суох буолан, Төрүт сокуонунан көрүллүбүт быраабынан толору туһанар уонна сокуонунан көмүскэнэр кыаҕа суох. Манна саха уонна эбэҥки норуотун бэрэстэбиитэллэрэ олохсуйан олороллор. Кинилэр тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанан уонна айылҕаттан туһанан олороллор. Сэбиэскэй кэмҥэ кинилэр алмааһы көрдөөһүҥҥэ уонна алмааһы хостооһун сайдыытыгар көмөлөспүттэрэ, бырамыысыланнаска үлэлиир дьону бэйэ аһынан-үөлүнэн хааччыйбыттара, оттон алмааска үлэлиир дьон тэрийбит совхозтарыгар нэһилиэнньэ баһыйар өттө үлэлээбитэ.
Бүгүн төрүт сирдэриттэн-уоттарыттан мэлийэн дьон олоҕо айгыраата. Урут нэһилиэнньэ ахсаана тыһыынчаттан тахса эбит буоллаҕына, билигин 645 киһи эрэ олорор. Сэбиэскэй кэми кытта тэҥнээтэххэ, сылгы уонна сүөһү ахсаана 2-3 төгүл аччаата. Бу барыта нэһилиэк бюджетын төрүтүн быстардык мөлтөтөн улахан дотацияҕа олорор муниципальнай тэриллиигэ кубулуйда.

_________________________________________________

Конституционнай суут уурааҕа уонна быһаарыыта 2017 сыл алтынньы 26 күнүгэр диэри, ол эбэтэр 10 сыл устата, толоруллубатах. Өрөспүүбүлүкэ парламена 4 сокуон барылын көрбүт.

_________________________________________________

Ол курдук, кини ылар дотациятын өлүүтэ 97 % тэҥнэһэр.
Мин Ленскэй оройуонун да, Орто Наахара нэһилиэгин да дьокутаата буолбатахпын. Онно мин бииргэ төрөөбүт эдьии­йим бэйэтин дьиэ кэргэнинээн олорор. Кинилэргэ мин хас сайын ахсын тиийэр этим. Ол иһин бу сири-уоту, олохтоохтору бэркэ диэн билэбин. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин кыраныыссаларын олохтуур туһунан уонна олорго куораттааҕы уонна тыа сиринээҕи поселение анал туругун биэрэр туһунан» сокуон ылыныллыбытын кэнниттэн Орто Наахара нэһилиэгин баһылыга Владимир Бурцев уонна олохтоохтор миигиттэн бу боппуруоһу быһаарыыга көмөлөһөрбөр көрдөспүттэрэ.
Инньэ гынан, «Саха Өрөс­пүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин кыраныыссаларын олохтуур туһунан уонна олорго куораттааҕы уонна тыа сиринээҕи поселение анал туругун биэрэр туһунан» 2004 сыл сэтинньи 30 күнүнээҕи 173-С 353-III №-дээх Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сокуонун 17 ыстатыйатын балаһыанньалара уонна 17.5 сыһыарыыта, чуолаан «Орто Наахара нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии кыраныыссатын олохтооһуҥҥа сыһыаннаан, Конституцияҕа төһө сөп түбэһэллэрин уонна чуолкайа суохтарын бэрэбиэркэлиир туһунан нэһилиэк баһылыгын Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суутугар туһаайбыт суругуттан саҕалаан үлэлээн барбыппыт.
Конституционнай суут «Орто Наахара нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии сирин-уотун кыраныыссатын олохтооһун Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун 99 ыстатыйатын 1 уонна 3 чаастарыгар сөп түбэспэтин туһунан, итиэннэ өрөспүүбүлүкэ парламеныгар уонна бырабыыталыстыбатыгар, Ленскэй оройуонун олохтоох салайыныы уорганнарыгар бу сокуон 17 ыстатыйатын балаһыанньаларын уонна 17.5 сыһыарыытын сөп түбэһиннэрэллэригэр уураахтаабыта.

_________________________________________________

2017 сыл алтынньы 26 кү­нү­гэр өрөспүүбүлүкэ пар­­ламенын отут биирис (уоча­раттаах) пленарнай мун­ньаҕар Орто Наахара нэһи­лиэгин кыраныыс­са­тын 27750 кв. км уопсай иэннээх гына олохтуур «Саха Өрөс­пүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин кыраныыссаларын олохтуур туһунан уонна олорго куораттааҕы уонна тыа сиринээҕи поселение анал туругун биэрэр туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сокуонун 17.1 ыстатыйатыгар уларытыы киллэрэр туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуона ылынылынна.

_________________________________________________

Ленскэй оройуонун олохтоох салайыныытын уоргана Конституционнай суут 2007 сыл олунньу 27 күнүнээҕи 2-П №-дээх уурааҕын иккис пуунун кытта сөбүлэспэккэ толорботоҕо.
Онуоха нэһилиэк баһылыга «Ленскэй оройуона» муниципальнай тэриллии Орто Наахара нэһилиэгин кыраныыссатын олохтуур бырааптааҕын дуу, бырааба суоҕун дуу быһаарарыгар туруорсан Конституционнай суукка хос үҥсүү түһэрбитэ.

Баһылык бу туруорсуутугар 2007 сыл сэтинньи 6 күнүгэр Конституционнай суут 2007 сыл олунньу 27 күнүнээҕи 2-П №-дээх уурааҕын быһаарыылаах чааһыгар муниципальнай оройуон олохтоох салайыныытын уорганнарыгар поселение кыраныыссатын олохтуур боломуочуйа бэриллибэтэҕин, Орто Наахара нэһилиэгин тыа сиринээҕи поселениеларын кыраныыссаларын олохтооһуҥҥа сокуону оҥорооччуга «Орто Наахара нэһилиэгэ» тыа сиринээҕи поселениета киирсэр «Ленскэй оройуон» муниципальнай тэриллии талыллар уорганын көҕүлээһинэ эбэтэр сөбүлэҥэ наадата суох диэн ылыммыт быһаарыытын бигэргэппитэ.
Ленскэй оройуонун «Орто Наахара нэһилиэгэ» тыа си­ринээҕи поселение кыраныыссатын олохтооһун өттүнэн «Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин кыраныыссаларын олохтуур туһунан уонна олорго куораттааҕы уонна тыа сиринээҕи поселение анал туругун биэрэр туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сокуонугар уларытыы киллэрэр туһунан» өрөспүүбүлүкэ сокуонун барылын бэлэмнээһиҥҥэ төһө эмэ үлэ барбытын үрдүнэн, Конституционнай суут уурааҕа уонна быһаарыыта 2017 сыл алтынньы 26 күнүгэр диэри, ол эбэтэр 10 сыл устата, толоруллубатах. Өрөспүүбүлүкэ парламена 4 сокуон барылын көрбүт.
Бастакы сокуон барылын бар дьон дьокутаата Д.Н.Горохов киллэрбитэ, ону парламент 2007 сыл муус устар 27 күнүгэр көрбүтэ уонна бастакы ааҕыыга ылыммыта.
2007 сыл алтынньы 18 күнүгэр бу сокуон барыла иккис ааҕыыга көрүллүбүтэ. Орто Наахара нэһилиэгин кыраныыссатын олохтооһуҥҥа «Ленскэй оройуона» муниципальнай оройуонтан уонна «Орто Наахара нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллииттэн икки көннөрүү киирбитэ. Ол көннөрүүлэр бэйэ-бэйэлэригэр утарсаллара, кыраныыссалар сөп түбэспэттэрэ, каарта суоҕа. Көннөрүүлэр ылыныллыбатахтара, итиэннэ сөптөөх быһаарыыны ылынарга хамыыһыйа тэриллибитэ.
Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата киллэрбит иккис сокуон барылын парламент 2008 сыл алтынньы 9 күнүгэр көрбүтэ. Сокуон барылынан «Орто Наахара нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии кыраныыссатын 478 кв.км иэннээх гына олохтуурга этиллибитэ, ол эбэтэр бөһүөлэк сокуонунан олохтоммут сирэ-уота нэһилиэк дьаһанар-сабардыыр сирин-уотун кыраныыссатыгар сөп түбэһиннэрэн 27750 кв. км оннугар, баара-суоҕа 247,2 кв.км улаатыннарыллыбыт. Бырабыыталыстыба бэрэстэбиитэлэ бу бааһына уонна оттуур сир сорҕото эрэ диэн быһаарбыта. Онон, бааһына, мэччирэҥ сирэ, үгэс быһыытынан туһаныллар айылҕа сирэ-уота, сынньанар сир уонна поселение сайдыытыгар, кэҥииригэр көрүллүбүт сир-уот үксэ киирбэтэх. «Россия Федерациятыгар олохтоох салайыныыны тэрийии уопсай тускулларын туһунан» 2003 сыл алтынньы 6 күнүнээҕи Федеральнай сокуон 11 ыстатыйатын 3 пуунун ирдэбилэ аахсыллыбатах. Орто Наахара нэһилиэгин кыраныыссатын быһаарыыга нормативнай төрүт суоҕуттан дьокутааттар бу сокуон барылын ылымматахтара.
Өрөспүүбүлүкэ Президенэ Вячеслав Штыров 2009 сыл от ыйын 14 күнүнээҕи 305-РП №-дээх дьаһалынан тэриллибит үлэлиир бөлөх үлэтин түмүгэр оҥоһуллубут үһүс сокуон барылын «Орто Наахара нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии дьокутааттарын нэһилиэктээҕи Сэбиэтэ 2012 сыл бэс ыйын 25 күнүгэр киллэрбитэ.
Бу сокуон барылыгар сыһыарыы быһыытынан сокуон барылын өйүүр туһунан быһаарыыны кытта бииргэ олохтоохтор мунньахтарын боротокуола, илии баттааһыннаах лиистэрэ киирбиттэрэ.
Парламент сокуон барылын 2012 сыл бэс ыйын 28 күнүгэр көрбүтэ, «Орто Наахара нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии баһылыга Владимир Бурцев сокуон барылын өйөөн тыл эппитэ. Сокуон барыла бастакы ааҕыыга ылыныллыбыта.

Сессия кэнниттэн мин Чамча уонна Орто Наахара сэлиэнньэлэригэр олохтоохтору кытта көрсүбүтүм, онно нэһилиэк кыраныыссатын уопсай иэнин 12684 кв. км гына олохтуур сокуон барылын өйүүр илии баттааһыннаах лиистэр куоппуйаларын түҥэппитим. Онно олохтоохтор мунньахтара төрүт даҕаны ыытыллыбатаҕа уонна үгүс илии баттааһын дьиҥэ суоҕа биллэн тахсыбыта.
Көрсүһүү түмүгүнэн ыытыллыбыт олохтоохтор мунньахтара урукку боротокуолу дьиҥэ суоҕунан билинэргэ, итиэннэ олохтоохтор көрдөрүүлэригэр уонна сайабылыанньаларыгар олоҕуран 2012 сыл бэс ыйын 28 күнүгэр бастакы ааҕыыга ылыныллыбыт өрөспүүбүлүкэ сокуонун барылын тохтоторго быһаарыы ылыммыта.
Дьокуускайга кэлэн мунньах боротокуолларын уонна Орто Наахара олохтоохторун илии баттааһыннара үтүгүннэрэн оҥоһуллубутун туһунан сайабылыанньаларын парламент Бэрэссэдээтэлигэр тиэрдэн туран, 2012 сыл бэс ыйын 28 күнүгэр буолбут парламент пленарнай мунньаҕар сокуон барылын көрүүгэ бар дьон дьокутааттарыгар сымыйа докумуоннар киллэриллибиттэрин сүнньүнэн дьаһалы ылынарыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Прокуратуратыгар үҥсүү түһэриллибитэ.
Ол курдук, сокуон барыла салгыы көрүллүбэккэ тохтотуллан, Орто Наахара нэһилиэгин кыраныыссатын 27750 кв. км уопсай иэннээх гына олохтуур туһунан саҥа сокуон барылын ырытан оҥоруу үлэтэ саҕаламмыта. Бары тустаах өрүттэри кытта сөбүлэһиннэриигэ күүстээх үлэ ыытыллан өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын, прокуратуратын, парламент аппараатын судаарыстыбаннай-правовой управлениетын утарсыбат түмүктэрэ оҥоһуллубута.
2017 сыл алтынньы 26 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ парламенын отут биирис (уочараттаах) пленарнай мунньаҕар Орто Наахара нэһилиэгин кыраныыссатын 27750 кв. км уопсай иэннээх гына олохтуур «Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин кыраныыссаларын олохтуур туһунан уонна олорго куораттааҕы уонна тыа сиринээҕи поселение анал туругун биэрэр туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сокуонун 17.1 ыстатыйатыгар уларытыы киллэрэр туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуона ылынылынна.

Ил Түмэн пресс-сулууспатын матырыйаалыгар олоҕуран.

P.S. Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Ленскэй оройуонун Орто Наахара нэһилиэгин кыраныыссаларын олох­туур туһунан Ил Түмэн ХХХI пленарнай мунньаҕар ылыллыбыт сокуоҥҥа вето уурда.

Редакция.