Саха сирэ иннин диэки дьүккүөрдээхтик айанныыр (Ырытыы)

Кэнники кэмҥэ Россия судаарыстыбата Арктикаҕа уонна итиннэ киирсэр сирдэргэ көмөлөөх уонна сайдыыга тириэрдэр былааннары ылынан эрэр. Ол эрэн итинник политика чопчу аадырыстаах буолуохтаах. Манна араас санаалар этилиннилэр, мөккүөр бөҕөтө барар. Ол сүрүн биричиинэтэ биллэр – көмө оҥоһулларыгар элбэх харчы наада, ону хантан булабыт? Ылыллар сокуоннар олоххо киирэллэригэр үп-ас тиийэр дуу диэн боппуруос турар. Итиннэ сөптөөх эппиэти Россия бырабыыталыстыбата эрэ биэрэр кыахтаах. Баҕа баһаам – харчы кырыымчык. Онон барыта тардыллан хаалан иһэр.
Ол эрэн судаарыстыба күүстээх уонна кыахтаах, элбэҕи оҥоруон сөп. Итинник политика сүнньэ сатаан булулла илик диэн санаа баар. Холобур, биллэринэн, хотугу дьон урут-уруккуттан булдунан-балыгынан аһаан-сиэн олорбуттара. Хомойуох иһин, бултааһыҥҥа уонна балыктааһыҥҥа кэнники кэмҥэ ылыллыбыт сокуоннар элбэх хааччахтааһыннары киллэрдилэр. Ол кимиэхэ нааданый? Судаарыстыбаҕа дуо? Биири чуолкайдык этиэххэ сөп – хотугу дьон олохторугар-дьаһахтарыгар кинилэр үгүс ыарахаттары үөскэттилэр.
Аны суол-иис туһунан. Хотугу улуустар сирдэрэ-уоттара киэҥэ сүрдээх, өрүстэри уонна күөллэри туоруур айан суола ахсынньы бүтүүтэ – тохсунньуга эрэ аһыллар. Ол эрэ кэнниттэн кыһыҥҥы суолу оҥосто сатыыллар, муҥ эрэйинэн. Сөмөлүөт Дьокуускайтан улуус кииннэригэр эрэ диэри көтөр. Тыаларга сырыы суоҕун кэриэтэ. Онно-манна арыт көтөр вертолеттар аҕыйахтар, сыаналара ыарахан, үксүлэрэ эргэрдилэр, сороҕор охтоллор даҕаны.
Урут абыраллаах «аччыгый авиация» диэн сыта да суох буолла. Бородуукта уонна табаар хотугу улуустарга тиэйиллэн кэллэҕинэ, кырата буоллаҕына, сыаната икки бүк ыарыыр. Аны сөмөлүөт билиэтин сыанатын туһунан киһи эппэт даҕаны. «Дьэ, дьаабы. Тойотторбут ханна баалларый?» – диэн Орто Халыма улууһун Налимскай бөһүөлэгин олохтоохторо миигиттэн ыйыталлар. «Ырыынак содула», – диибин. «Оттон ону тоҕо биһиэхэ соҥноотулар?» – диэн кыйаханаллар уонна миигин эмиэ буруйдууллар. Кырдьык, кинилэр өттүлэригэр олохторо олус ыараата. В.Штыров этэринэн хотугу улуустарга сатарыйыы («разруха») барда. Хайдах да эппиэттии сатааҥҥын ити биричиинэтин сатаан быһаарбаккын. Былаас эһигини быраҕан кэбистэ диэбэт буоллаҕыҥ дии. Баар ыарахан балаһыанньаны билинэргэ эрэ тиийэҕин.
«Тойотторбут ханна баалларый» диэҥҥэ эппиэт син баар. ССРС урусхалламмытын, сопхуостар эстибиттэрин кэннэ нэһилиэнньэ үгүс өттө үлэтэ суох хаалан олоҕун хааччынар кыаҕа эмискэ мөлтөөбүтэ. Онуоха эбии Сэбиэскэй Сойуус урут оҥорбут көмөлөрө суох буолбуттара, ордук атыы-эргиэн өттүгэр. Ааспыт үйэ 90-с сылларыгар тыа хаһаайыстыбатын саҥа систиэмэтэ (фермерскэй хаһаайыстыбалар) дойду да үрдүнэн кыайан киирбэтэҕэ, эгэ, хотугу улуустарга, улахан ороскуоттардаах сирдэргэ, кинилэр хайдах сайдыахтаах этилэрэй. Ити кэмҥэ бюджекка да үлэлиир дьон хамнастара тохтуу-тохтуу кэлэрэ. Тыа сиригэр биэнсийэлээхтэр харчыларыгар эрэ олорорго тиийбиттэрэ. Итинник алдьархайдаах дьайыыны ким да тохтотор кыаҕа оччолорго суоҕа – олох күүстээх охсуута буолбута дииргэ тиийэбит.
Хотугу улуустар итинник ыарахан балаһыанньаларын Саха сирин салалтата бэркэ диэн билэрэ уонна балаһыанньаны көннөрөргө бэйэтин кыаҕын иһинэн улахан үлэни ыыппыта. Киин Россия былаастарын кытта Саха Республикатын Бирисидьиэнэ, Бырабыыталыстыбата, Ил Түмэнэ уонна биһигиттэн талыллыбыт Судаарыстыбаннай Дума дьокутааттара киин былааска элбэх этиилэри киллэрбиттэрэ уонна олор олоххо киирэллэрин иһин утумнаахтык турууласпыттара. Итинник хамсааһын сыыйа-баайа бэйэтин туһатын аҕалан эрэр. Ол эрэн балаһыанньа көнөрө өссө да ыраах. Манна элбэх туормастаһар «күүстэр» бааллар. Олор тустарынан ааҕааччыларга тириэрдэр наадалаах дии саныыбын.

«Российскай Федерация Арктическай эйгэтин туһунан» диэн сокуону туох туормастыыр?

Бастакытынан, биир санааҕа киирэ иликпит. Сэбиэскэй Сойуус эстибитин кэнниттэн үөскээбит Россия саҥа, либеральнай өйдөөх-санаалаах Бырабыыталыстыбата (Е.Гайдар) Хотугу эргимтэҕэ сытар сирдэри өрө көтөҕөргө үп-харчы, күүс-уох тиийбэт, онон онно олорор нэһилиэнньэни тас дойдулартан аһы-таҥаһы атыылаһан хааччыйар быдан барыстаах диэн санаанан сиэттэрэн олорбута. Ол кыаллыбатаҕа. Аны хотугу норуоттарга үлэ миэстэтин оҥорон таһаарбатахтара, атах балай ыыппыттара. Ол эрэн итинник политиканы Саха сирин бырабыыталыстыбата уонна парламена ылымматахтара, боппуруоһу күүскэ туруорсан барбыттара. Манна Саха сириттэн Судаарыстыбаннай Думаҕа дьокутааттарынан талыллыбыттар, ордук З.А.Корнилова уонна В.Н.Басыгысов, араас туруорсуулары оҥоро сатаабыттара кыаллыбатаҕа.
Иккиһинэн, 1998 с. Федерация Сэбиэтин иһинэн хотугу норуоттары көмүскүүр сокуон барылын туһунан кэпсэтиилэр саҕаламмыттара. Онтон ыла бу боппуруоска болҕомто дириҥээн барбыта. Биир кэмҥэ Арктика эйгэтин туһунан биэс сокуон барыла баар буола сылдьыбыта. 2015 сыллаахха итинник сокуону ылынарга икки хамыыһыйа үлэлиир дииллэр. Биирдэстэрин, Россия Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Дмитрий Рогозин салайар. Аата – Арктика сайдыытын боппуруостарыгар Судаарыстыбаннай хамыыһыйа диэн. Иккис хамыыһыйаны Федерация Сэбиэтэ тэрийбитэ, кинини Саха сириттэн сенатор, уруккута биһиги бирисидьиэммит В.А.Штыров иилээн-саҕалаан үлэлэтэр. Сэтинньи 20 к. ити икки хамыыһыйа холбоһуктаах мунньахтара буолла уонна онно холбоһон биир уопсай сокуон барылын оҥорорго диэн быһаардылар. Бу улахан ситиһии, Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков сыаналаабытыныы, «ыллыктаах кэпсэтии буолла».
Үсүһүнэн, ол эрэн бу хардыылар тэрийии эрэ боппуруостарын быһаардылар. Сокуон ис барылын, кини ис хоһоонун таарыйар чопчу этиилэр өссө сүүмэрдэнэ иликтэр. Дьэ, манна бааллар, суолу туора сытар сымара таастар. Олор тустарынан кэпсэтэ түһүөххэ наада.
Ити Арктика эргимтэтэ диэҥҥэ 8 субъект киирсэр. Сорох субъектартан хотугу эрэ эргимтэҕэ сытааччы сирдэр хабылыннылар. Саха сиригэр хотугу дэнэр 13 улуус баар: Абый, Аллайыаха, Анаабыр, Булуҥ, Үөһээ Дьааҥы, Эдьигээн, Муома, Аллараа Халыма, Өлөөн, Орто Халыма, Усуйаана, Эбээн-Бытантай, Үөһээ Халыма (Саха сиригэр барыта 33 улуус баар). Ол эрэн ити улуустар бары саҥа сокуонунан хабыллаллар дуо? Өссө да ситэ биллибэт, сокуон ылылларын кэтэһиэххэ наада. Ол эрэн урут үс, онтон аҕыс эрэ улуус тустарынан кэпсэтии барбыт буоллаҕына, билигин 13 улуус буолла, манна улахан ситиһии баар. Ону чиҥэтэн биэриэххэ наада.
Сокуон Арктика сирдэригэр транспорт, промышленность, энергетика, инвестициялар сайдыыларын хааччыйыахтаах. Аны хотугу сирдэргэ уматыгы, ньиэби, ньиэп бородуукталарын, бородууктаны уонна табаардары тиэйэн аҕалыы ыарахан боппуруостарын быһаарыахтаах. Манна судаарыстыба сакааһынан үлэ барыахтаах, онно үп-харчы булуллуохтаах. Өссө хотугу улуустарга үлэлээччилэргэ уонна онно олорооччуларга харчынан уонна атын өҥөлөрүнэн төлөбүрдэр көрүллүөх тустаахтар. Бу эмиэ кыаллара-кыаллыбата биллибэт ыарахан дьыала.
Итини барытын Россия Бырабыыталыстыбата үбүлүүр кыахтаах дуо? Барыллааһын быһыытынан, 1,8 триллион солкуобай наада, онтон 1 триллионун бу сирдэргэ үлэлиир бизнес-устуруктууралар уйунуохтаахтар, 650 млрд. солкуобайы федеральнай, 63 млрд. солкуобайы сэттэ Арктика регионнара киллэриэхтээхтэр. Ол көстөрө биллибэт, ордук билиҥҥи тыҥааһыннаах кэмҥэ. Үп-харчы миниистирэ А.Силуанов этэринэн, «бырабыыталыстыба билигин ханнык эмэ харчыны итиннэ ыытар кыаҕа суох» эбит. Харчы суох буоллаҕына ханнык кэпсэтии барыан сөбүй? Ол аата Арктика туһунан сокуон ылыллыыта хойут көһөн биэрэргэ тиийэр. Хаһааҥҥа диэри?
Саха сирэ бэйэтин кыаҕын иһинэн араас дьаһаллары ыла сатыыр. Ил Түмэн хас да сокуоннара бааллар. Таба иитиитин, бултааһыны уонна балыктааһыны сайыннарыы тустарынан боппуруостар быһаарылла сатыыллар. Ол эрэн регион күүһэ тутаах боппуруостары төрдүттэн быһаарарга тиийбэт. Холобур, бюджет, нолуок, сир тустарынан кодекстары Судаарыстыбаннай Дума эрэ быһаарыан сөп уонна ити манан дьыала буолбатах. Оннооҕор таба иитиитин туһунан федеральнай сокуон кыайан ылыллыбакка сылдьар – федеральнай бюджекка харчы суох дииллэр. Оттон Саха сирин судаарыстыбатын, муниципалитеттарын бюджеттарыгар харчылара оннооҕор кырыымчык, боппуруоһу утумнаахтык быһаарарга олох тиийбэт. Ону хайыаххыный?
Дьиҥинэн, манна бастаан политика уларыйыахтаах, ол баар курдук. Онтон былааннааһын уонна үбүлээһин – манна биһиги икки атахпытыттан иҥнэ сытабыт. Ол иһин баҕа санааларбыт олоххо киирэр кыахтара суох. Бу «хабалаҕа хаптарбыт» дьыалабытын хайдах быһаарыахха сөбүй, күндү доҕоттор?! Хотугу улуустар боппуруостарын быһаарбакка эрэ Саха сирэ иннин диэки дьүккүөрдээхтик сайдара кыаллыа суоҕа.

Николай Слепцов,
политолог, «Билии»
уопсастыба чилиэнэ.