Сэмэн Колтовской: «Дьоппуоннар маассабайдык билиэн бэринэллэрэ»

Сэрии содуллара

«Сэрии иннинэ биһиги куһаҕана суохтук олорбуппут, — диэн ахтар Семен Иванович. — Оҕо сааспыттан иринньэх этим. Аҕам Иван Николаевич үчүгэй хаһаайын буолан, бэйэбит хааччынан олорбуппут. Сэрии саҕаланыаҕыттан олох ыараан барбыта.

Сэрии сут-кураан сылларыгар нэһи­лиэнньэ ортотугар иэдээннээх хоргуйуу уонна ыалдьыы-сүтүү тахсыбыта. Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ бастакынан убайым хоргуйан өлбүтэ. Кини кэнниттэн сотору буолаат төрөппүттэрим тииптээн өлбүттэрэ. Онон бүтүн дьиэ кэргэнтэн мин эбэбинээн эрэ хаалбыппыт. Аймахтан соҕотох хаалбыт киһини өлөр өлүү илдьэ барбатын үгүс сыл ааспытын кэннэ өйдөөбүтүм.

Сэрии бастакы сылларыгар холкуоска биригэдьииринэн үлэлээбитим. Төһө кыалларынан холкуостаахтары аһылыгынан өйүү сатыырым.

Фроҥҥа аттаныы

1944 сылга бэбиэскэни тутан, сэриигэ ыҥырыллыбытым. Маршевой чаас састаабыгар биһигини фроҥҥа илдьибиттэрэ. Күннэри-түүннэри айаннаан биир улахан куоракка кэлбиппит, онно Чита диэн суругу көрбүппүт. Монголия кыраныыссатын туораабыппытыгар, Илиҥҥи фроҥҥа илдьэн иһэллэрин өйдөөбүппүт. Биһиги чааспыт 25-с Кыһыл знамялаах аттаах механизированнай биригээдэ дьаһалыгар кэлбитэ.
Миигин ефрейтор оҥорбуттара. Саллааттар өссө биир ефрейтор эбилиннэ диэн ыыстыыллар этэ. Өр толкуйдаабытым – тоҕо? Онтон бииргэ сулууспалыыр киһибиттэн, Горнай оройуонуттан сылдьар саха Петровтан ыйыппытым: «Саллааттар тоҕо миигин ефрейтор диэн ыыстыылларый?» Кини Адольф Гитлер Бастакы аан дойду сэриитин сылларыгар ефрейторынан эбитин эппитэ. Толкуйдаан уонна кыйаханан, бэлиэлэрбин уһулан кэбистим. Ол кэнниттэн старшина Портной эттэ: «Туох буоллуҥ? Табаарыс ефрейтор, эн тоҕо итинник быһыыланаҕын? Устаап быһыытынан ураты бэлиэлэри иилинэр эбээһинэстээххин!»
Хаһаармаҕа аспыт татым этэ, хаппыыстаны уонна хортуоппуйу булкуйан аһаталлара. Онон аччык аҥаардаах этибит. Биирдэ түүн миигин Бүлүү оройуонуттан сылдьар биир дойдулааҕым Семен Сергеев уһугуннарда, аһыттан бэристэ. Кинилэр кистээн монголларга баран, ол-бу малы аһылыкка атастаһаллар эбит.

Чааспытыгар эт-хаан өттүнэн, тактикаҕа уонна ытыыга үөрэх ыытан бэлэмнииллэрэ. Арай биирдэ ытарга үөрэнэ сылдьан, усулуобунай өстөөх төбөтүн үс буулдьанан таптым. Хамандыырдар сүбэлэһэн баран, миигин снайпердар куурустарыгар ыытарга быһаардылар. Ол эрээри араас төрүөт үөскээн, чааспар төннөргө күһэллибитим. Сорохтор мин сэриилэһиэхпин баҕарбакка чааспар төннүбүтүм курдук тыл-өс тарҕаппыттара.
Чааспар төннүбүт күммэр сонно тута аармыйа штабыттан сэриилэри толору бойобуой бэлэмнээх оҥорорго бирикээс кэлбитэ. Рота хамандыырынан старшай сержант Байбородин этэ. Бирикээһи ааҕан иһитиннэрбиттэрин кэннэ атырдьах ыйыгар биһигини истиэпкэ таһаарбыттара. Манна бэрэбиэркэҕэ анаан генерал Исса Плиев хамандыырдаах 25-с аттаах механизированнай биригээдэ чаастара туруоруллубуттара. Бу орто уҥуохтаах бытыктаах киһи эбит этэ. Кини байыастары кэрийэн иһэн мин аттыбар тохтообута уонна билбэт тылбынан тугу эрэ саҥарбыта. Үрдүк уҥуохтаах, сааһырбыт комбриг Попов киниэхэ мин саха буоларбын эппитэ. Генерал мичээрдээбитэ. «Чэ, ефрейтор, үчүгэйдик сэриилэс!» — диэн баран илиибин ыга туппута, ону үйэм тухары умнубаппын.

Кимэн киирии

Бойобуой дьайыылар иннилэринэ биһиэхэ суруктары түҥэппиттэрэ. Почта сырыыта куһаҕаныттан, быһыыта, чааспытыгар хас да ыйдааҕы суруктары тиэрдибиттэрэ. Билигин өйдүүрбүнэн, биригээдэ байыастарыгар анаан хас да массыынанан баһыылкалары аҕалбыттара. Мин дойдубуттан соҕотох суругу туппутум, онно эбэм өлбүтүн туһунан иһитиннэрбиттэр этэ. Сарсыарда өстөөххө кимэн киириэххэ диэри хараҕым уутун туттумматаҕым. Ити курдук чугас аймахтарбыттан соҕотоҕун төгүрүк тулаайах хаалбытым, онон симмэр түһэн, буулдьаттан куттаммакка сэриилэспитим.

1945 сыл балаҕан ыйын 9 күнүн түүнүгэр кимэн киирии саҕаламмыта. Старшай сержант Байбородин олус ирдэбиллээх уонна сатабыллаах хамандыыр этэ. Дьоппуоннар сытар сирдэригэр кимэн киириигэ илиитигэр бэстилиэти тута сылдьан, байыастарга чуолкай хамаандалары биэртэлиирэ. Бастакы күннэргэ дьоппуоннар соччо утарыласпатахтара, арай хойутуу утарсаллара күүһүрбүтэ.

Биирдэ истиэпкэ биһиги бадарааҥҥа батыллыбыт үрдүк кылаастаах дьоппуон массыыналарын көрдүбүт. Биһиэхэ эппиттэринэн, дьоппуон генерала күрээбит. Үгүс нэһилиэнньэлээх пууннары аастыбыт. Бу кэмҥэ чааска бирикээс кэллэ: «Ууну иһимэҥ, холуодьастар дьааттаммыттар!»

Биһигини кытта истиэпкэ монголлар аттаах кавалериялара халҕаһалыы анньан испитэ. Монголлар тоҕо эрэ дьоппуоннарга өстөрө-саастара улахан этэ. Билиэҥҥэ түбэспит дьоппуоннары кинилэр саабыланан кэрдэллэрэ, мин элбэх дьоппуон саллаатын өлүгүн көрбүтүм. Кэлин дьоппуоннар монголлартан олус куттанар буолбуттара, кинилэри кытта сэриигэ киирэртэн, ону ааһан билиэн түбэһэртэн куотуна сатыыллара. Дьоппуоннар сэбиэскэй сэриилэргэ маассабайдык билиэн бэринэллэрэ.

Сэриилэһэ-сэриилэһэ салгыы баран испиппит. Кимэн киирии кэмигэр дьоппуон аармыйата көмүскэнэр кыаҕыттан тахсыбыта уонна утарылаһар дьоҕус чаастарга үлтүрүтүллүбүтэ. Ордук ойуур быыһыттан көстүбэккэ-биллибэккэ ытыалыыллара. Сэрии сокуона – эбэтэр эн, эбэтэр кини.

Сэриилэһии кэнниттэн биһиги биригээдэбит Жиха диэн Кытай кыра куоратыгар тохтообута. Чааска сахалары барытын хомуйан аһарар, хонтуруоллуур пууҥҥа сулууспаҕа ыыппыттара. Билиэннэй дьоппуоннары холуонналарынан, кыһыл знамялаах уонна ырыалаах Сэбиэскэй Сойуус диэки утаараллара. Ол кэмҥэ дьоппуоннар олус дьоллоохтор, олоххо тардыһыылаахтар этэ. Сэрии кэнниттэн чаастар таһаарыллан барбыттара. Оттон биһиги гарнизоҥҥа куораты харабыллыы уонна патруллуу хаалбыппыт. Японияны кытта сэриини итинник өйдүүбүн».

Сэрии кэнниттэн

Сэрии кэнниттэн Семен Ивановиһы комсомол тэрилтэтэ МГБ үлэҕэ ыыппыта. Дьокуускай куоракка милиция бастакы отделениетыгар сулууспатын постовойтан саҕалаабыта. Үс сыл буолан баран ураты суолталаах объектары харабыллааһыҥҥа эппиэтинэстээх үлэҕэ анаммыта. ССКП обкомун дьиэтин биэдэмистибэни таһынан харабыллыыр милиция отделениетын хамандыырынан үлэлээбитэ.

Аҕа дойду сэриитин 2-с истиэпэннээх уордьанынан, «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Германияны кыайыы иһин», «Японияны кыайыы иһин», «Эҥкилэ суох сулууспатын иһин» мэтээллэринэн уо.д.а. наҕараадаламмыта. Милиция туйгуна. Милиция старшината.

«Албан аат» бырайыак — www.pobeda14.ru

Саха Өрөспүүбүлүкэтин ИДьМ пресс-сулууспата.