Сүдү киһи хараҕын далыгар үүнэн тахсыбыппыт

Үөһээ Бүлүүгэ физиканы, математиканы дириҥэтэн үөрэтэллэрин туһунан оҕо эрдэхпиттэн истэрим. Физмат кылаастар аһыллыахтарыттан ылата, биһигиттэн, Ньурба Аканатыттан, элбэх оҕо тиийэн үөрэммитэ. Аны мин бииргэ төрөөбүт убайдарым эмиэ Үөһээ Бүлүүгэ оскуоланы бүтэрбиттэрэ. Бу оскуолаҕа ураты эйгэ баарын, ханнык учууталлар хайдах үөрэтэллэрин, интернат олоҕо диэн тугун кинилэр кэпсээннэриттэн билэрим. Ол иһин сэттис кылаас кэнниттэн бу 2 №-дээх оскуолаҕа барыахтаахпын эрдэттэн быһаарыммытым. Уопсайынан да, биһиги дьиэҕэ техникаҕа сыстаҕас этибит. Итиннэ аҕам Михаил Семенович, учуутал буолан, оруола баара саарбаҕа суох. Ол да иһин бииргэ төрөөбүттэр бэһиэн техническэй идэни талбыппыт.
Аны оччолорго Үөһээ Бүлүү оскуолатыгар идэҕэ туһаайыы — профориентация күүскэ турбут буолан, оскуола учууталлара Михаил Алексеев, Василий Долгунов, Александр Иванов оройуоннарга сылдьан дьоҕурдаах оҕолору сүүмэрдииллэрэ, тестирование курдук ыыталлара. Онно сорудаҕы оскуола программатыттан, учебнигыттан ылан буолбакка, оҕо бэйэтэ толкуйдаан суоттуур кыаҕын тургутан көрөллөрө. Михаил Андреевич биһиэхэ физикаҕа билиибитин бэрэбиэркэлээбитин күн бэҕэһээ курдук өйдүүбүн. Ол кэмтэн үгүс сылы туораатыбыт, оскуолабытын бүтэрбиппит номнуо 37 сыл буола охсубут. Төһө да күн-дьыл ааспытын иһин, оҕо сааспыт чаҕылхай өйдөбүлэ өрүү истиҥ, сылаас, аттыбытыттан арахпаттыы чугас.
Михаил Андреевич биһиэхэ физиканы эрэ үөрэппэтэ, кини ахсыска-тохсуска кылааспыт салайааччыта буолбута. Күһүн сынньалаҥтан кэллэхпитинэ Хороҕо практикаҕа ыыталлара. Хортуоппуй хостооһуна, хаппыыста быһааһына, от оттооһуна буоллун, учууталбыт барытыгар тэбис-тэҥҥэ сылдьыһара.

Оскуолаҕа кимнээҕэр ордук киниттэн толлорбут – улахан педагогу, сүдү киһини оҕолор да, учууталлар да бары наһаа ытыктыырбыт. Оскуолаҕа кини көннөрү учуутал этэ, завуч, директор да буолбатаҕа, ол гынан баран, Михаил Андреевич оскуоланы бары өттүнэн тутан олороро көстөрө.
Ис-иһигэр киирдэххэ, Михаил Андреевич олоххо сыһыана кытаанах, дьиппиэн буолуон сөбө. Төһө эмэ ити айылаах ньиэмэс билиэнигэр сылдьааһына, сэрии бүппүтүн кэнниттэн уон сыл эмиэ хаайыыга олорооһуна киниэхэ элбэх охсууну, оспот баастыы сабыдыалы хаалларыа этэ буоллаҕа. Ол эрээри Михаил Андреевич итиннэ мөлтөөн-ахсаан биэрбэккэ, төттөрүтүн өссө кытаатан, санаата күүстээҕэ, эрэйи-кыһалҕаны билбит буолан, дьоҥҥо, оҕолорго сыһыана чахчы Улахан учууталлыы олус мындыр этэ. Интернакка олорор, төрөппүттэрбититтэн тэйиччи сылдьар оҕолорго аҕабыт курдук амарах этэ. Хара сарсыардаттан, сэттэттэн саҕалаан киэһэ уопсайга барыахпытыгар диэри наар Михаил Андреевичпытын кытта алтыһан тахсарбыт.
Эрдэттэн уруок иннинэ кылааска киирэн, дуоскаҕа задача үс варианын каллиграфическай буочарынан суруйара, уруһуйдуура, киһиэхэ наһаа тиийимтиэтик кэпсиирэ, быһаарара. Ол иһин физика уруогун олус интэриэһиргиирбит. Эйиэхэ билиини эрэ биэрбэккэ, төбөҕүн үлэлэтэрэ, толкуйдатара, ол иһин бэйэҥ сыралаһан ылбыт билииҥ туохтааҕар да сыаналанарын Михаил Андреевич аан бастаан үөрэтэн турар. Кини учебникка суруллубуту хаһан баҕарар ааҕыаххыт диэн этэрэ. Эксперимент бөҕөтүн көрдөрөрө, бэйэтин олоҕуттан холобурдаан бэрт умсугутуулаахтык уруоктары ыытара. Кини аҥардас физика, математика курдук биир-икки эрэ предмети өрө туппакка, “гуманизация образовательного процесса” диэн оҕону бары өттүттэн тэҥҥэ сайыннаран үөрэтэрэ.
Михаил Андреевич биһиэхэ ис сүрэҕиттэн кыһаллара. Интернакка хайдах олорорбутун, хайдах аһыырбытын куруук көрө сылдьара. Туох эрэ кыһалҕа үөскээтэҕинэ, барытын кини быһаарбыт буолара. Холобурга эттэххэ, 8 кылаас бүтэһик чиэппэригэр, суол-иис алдьанарын саҕана, остолобуойга үрүҥ ас кэлбэт буолан хаалбыта. Кыһыннары үүт, сүөгэй сибиэһэйинэн мэлдьи баар буолара. Онуоха мас арыытын килиэпкэ умньаан сиир буола сылдьыбыппытын билэн, Михаил Андреевич туох даҕаны кыыһыран, туруорсан, ол кэнниттэн биир-икки хоноот, остуолбутугар эмиэ сүөгэйбит, сибиэһэй аспыт баар буолбута. Онон кини биһиги уопсай турукпутугар барытыгар кыһаллара. Интернат базата сайдарыгар өҥөтө улахан этэ.
Учууталбыт туһунан Василий Харысхал суруйуутунан, Саха театрыгар турбут спектакльга хаар күрдьэҕин көрдөрөллөр. Итини билбэт дьон өйдөөмүөхтэрин сөп. Оттон биһиги учууталбыт сарсыардаттан күрдьэҕин сүкпүтүнэн сылдьара. Ахсыска саҥа кэлэн үөрэнэ сырыттахпытына, маҥнайгы хаар түһээтин кытары, Михаил Андреевич туох да саҥата суох оскуола таһын тахсан күрдьэн киирэн барбытын, бу учуутал эрээри тоҕо хаары күрдьэрий диэн дьиибэргээбиппит. Аны ол көрдөхпүтүнэ, биһигини эмиэ күрдьэх бөҕөтө кэтэһэн турара. Инньэ гынан, таһырдьа тахсан күргүөмүнэн үлэлээн киирэн барбыппыт. Кини биһигини көннөрү күрдьүк эрэ оҥорон кэбиспэккэ, булгуччу кыраһыабай буолуохтаах диэн хаары таптайан араас фигураны оҥорорго үөрэппитэ. Мин эмиэ кэлин каникулга дьиэбэр кэллэхпинэ, оннук күрдьэр буолбутум, конус дуу, квадрат дуу оҥорорум. Ити биир хаар холобуругар учууталбыт тугу барытын кыраһыабай, тугу барытын үчүгэйдик бүтэрэн-ситэрэн оҥорорго үөрэтэрэ. Итинник салгыҥҥа сылдьан хамсанарбытын ситиһэрэ. Үөрэнэ да олорон салгын сиэтэ таһаарара. Хоккейдыы сырыттахпытына кэлэн, клюшка ылаат, оонньоһон барара.
Михаил Андреевич бириэмэни туһата суох атаарары сөбүлээбэт этэ. Үөрэххэ хаалыылаах буолан баран, спордунан дьарыктанаргын сөбүлээбэт этэ. Оттон үөрэххэр үчүгэй уонна бириэмэни сатаан аттарар буоллаххына, бопсубат этэ. Онус кылааһы бүтэрэрбитигэр Вася Николаев, кэлин атах оонньуутугар биллэр маастар, Юра Окоемов, билигин «АЛРОСА» биир улахан салайааччыта, уонна мин буолан, Дьокуускайтан күрэхтэһэн, кыайан-хотон кэлбиппитигэр оруобуна ааҥҥа көрсө түспүтэ. Илиилэрбитин сүрэҕэр туттан туран: «Маладьыастар, физик, математик эрэ буолбаккаҕыт, өссө спордунан дьарыгыраҕыт», — диэн эппитин, хойукка диэри учууталбытыттан хайҕанныбыт диэн долгуйбуппут. Онон кини бэйэтин эрэ предметтэрин буолбакка, атыттары эмиэ өйүүрэ.
Биһигини хайа баҕарар омугу кытта тэҥҥэ үөрэнэргэ, алтыһарга эмиэ үөрэппитэ. Бэйэтэ үөрэтэн, ньиэмэстии сэрии инниттэн билэр эбит, онтун хойукка диэри умнубакка саҥарара, Гетелаах улахан айымньыларын ааҕан сөхтөрөрө. Нууччалыы саҥарарга кытаатыҥ диэн такайара. Нуучча тылын учуутала Майя Тимофеевна Ивановаҕа махтанабын. Хойукка диэри нууччалары кытта алтыһан олорбут киһини, миигин, сахалыы билэҕин дуо, диэн нууччалар ыйыталлара.

Уопсайынан, Михаил Ан­дрее­вич оскуолатын сыа­ла хайа баҕарар өттүттэн күрэстэһэр, дэгиттэр кыахтаах, олоххо бэлэмнээх киһини иитэн таһаарыы эбит. Кини киһини быһа этэн мөҕөрүн хаһан да истибэтэҕим. Биирдэ ахсыс кылааһы бүтэрэр сааспытыгар дьабарааскы элбээбитэ. Ити сыл физикаҕа, математикаҕа экзаменнаах этибит. Онно бэлэмнэнэ сылдьан, син биир дьиэҕэ тулуйан олорбоппут. Биирдэ олохтоох уолаттары кытта тэринэн, күрээн да диэххэ, тыаҕа дьабарааскылыы бардыбыт. Онтон үөрэн-көтөн төннөн кэлэн истэхпитинэ, Михаил Андреевичпыт оскуола таһыгар кэтэһэн турара. «Оо, иэдээн буолла», — диэн арагаайкаларбытын кистии-саба, кус оҕолорун курдук суксуруспутунан киниэхэ тиийэн кэлбиппит. Барыбытын ыскамыайкаҕа кэчигирэтэн олордон эрэ, улаханнык саҥарбыта. «Бу айылаах эппиэттээх кэмҥэ дьабарааскылаан оонньуу сылдьаҕыт”, — диэтэ. Биирдиилээн ааттаталаабытыгар, Николаев диэтэ. Онуоха Николаевтар үһүөбүт. Умса көрөн олорон, тулуйбакка, төбөбүн көтөҕөөччү буоллум, онуоха кини атын Николаевы көрөн турбут, Васяны дуу, Мишаны дуу. Онтон миигин көрө түстэ: “Юра, эн экзамеҥҥар бэлэмнэммитиҥ дуо?” — диэн ыйытта. «Бэлэмнэнэн”, — диэн хардардым. “Оччоҕо эн илдьэ сылдьыбыккын, атыттар туттарбатыннар диэн”, — диэтэ. Дьэ, арааһа, үүрүллэр киһи буоллум диэн куттанным. Хата, этэҥҥэ барыта ааспыта.
Кини салайбыт кылаастара «Эврика” диэн хаһыаттаах буолаллара, ол хаһыаты аны биһиги таһаарар буолбуппут. Уһун да уһун, биир эркини кыйа оҥорорбут, элбэх баҕайы матырыйаалы, хаартыскалары киллэрэрбит. Бэйэтэ кэлэн көмөлөһөрө, бу ыстатыйа киириэхтээх диэн матырыйаалы барыбытыттан көрдүүрэ, уруһуйдаһара. Хомойуох иһин, кэлин оскуола умайарыгар, ол хаһыаттарбыт уокка былдьаннахтара. Билигин көрөргө төһөлөөх интэриэһинэй буолуо этэ. «Эврика” хаһыатынан куонкурустарга кыайарбыт.
Киниэхэ үөрэммиттэр учууталбытын Мэхээлэ диэн ааттыырбыт, бэйэбит испитигэр өссө Михандр диирбит. Кылааһынан көрүстэхпитинэ онтубутун өрүү саныыбыт. Оҕолору кытта оскуола кэнниттэн элбэхтэ суруйсара. Хас биирдиибитин, ким хайдах сылдьарын билэрэ, мэлдьи сүбэ-ама буолара, сибээһин хаһан да быспата.
Учууталым миигин мэл­дьи Дьуур диэн ааттыыра. Биирдэ кабинетыгар ыҥыран, «Хайа, Дьуур, бу олоххо туох толкуйдаах сылдьаҕын?» — диэн ыйыппытыгар, Москватааҕы энергетическэй институкка, гидроэнергетик идэтигэр үөрэнэр баҕалаахпын кэпсээбитим. Учууталым мүчүк гыммыта уонна: «Сөпкө дьаһаммыккын, үчүгэйдик үөрэн, үөрэххин бүтэрдэххинэ, хата, Бүлүүгэ ГЭС директора буолууһуккун, чэ, маладьыас эбиккин», — диэн этэн кэбиспитэ. Бу санаатахха, өтө көрбүт эбит. Оччолорго оҕо кулгааҕар иһиллэн баран, ааһан хааллаҕа. Дьиктиргиэх иһин, аҕам эмиэ: «Ээ, мин оҕом Бүлүү ГЭҺ-ин директора буолуо», — диирэ. Ол аата хайдах эрэ эрдэттэн санаалыын бэлэмнээбит курдуктар. Кэлин Бүлүү ГЭҺ-игэр директордаан баран, икки саамай чугас дьонум — учууталым уонна аҕам баҕаларын уонна эппит тылларын толорбуппуттан хайдах эрэ киэн туттуу үөскээбитэ.
Бүлүү ГЭҺ-игэр үлэлии сылдьан, директор буолан бастакы хардыыларбын оҥорорбор, ГЭҺ-и бары билиэх­тээхтэр диэн санаа киирбитэ. Оччолорго ГЭС диэн саха киһитэ үктэммэт, сабыылаах улахан тэрилтэ этэ. Дьиҥэр, аан бастаан тутулларын саҕана, объект аһаҕас буола сылдьыбыт. Аҕам оскуола оҕолорун илдьэн көрдөрбүт эбит. Ону санаан кэлэн, тоҕо биһиги сабыылаах буолуохтаахпытый диэн, бастакынан Чернышевскай оҕолорун төрөппүттэрэ туох-хайдах усулуобуйаҕа, ханнык эйгэҕэ үлэлииллэрин билиһиннэрээри уонна саҥа идэлэргэ туһаайыы быһыытынан экскурсияҕа сырытыннарар буолбуппут. Итинтэн тыа сирин оскуолалара ГЭС-кэ делегациянан кэлэн сылдьаллара үгэскэ кубулуйбута. ГЭС специалистара физикаҕа аһаҕас уруок ыыталлара. Оҕолор энергия хайдах оҥоһулларын билэр кыахтаммыттара, ким эрэ маны интэриэһиргээн энергетик идэтин талбыта.
Михаил Андреевич өссө ааспыт үйэ 60-с сылларыгар сахаларга техническэй интеллигенцияны үөскэтэр сыаллаах физмат оскуоланы тэрийбит, билиҥҥи балысхан хамсааһыны оччоттон өтө көрбүт эбит. Ол иһин биһиэхэ техническэй идэлээх специалист буоларбытыгар өйү-санааны иитиэхтээн, акылааты уурбут уһулуччу өҥөлөөх. Михаил Алексеев үөрэх араҥатыгар укпут сиэмэтэ мас буолан силигилии сайдыахтаах.
Мин, уопсайынан, Михаил Андреевиһы Дмитрий Петрович Коркины кытта тэҥнээн көрөбүн. Икки сүүнэ киһи, дьиҥнээх учууталлар, саха дьолугар үөскээн ааспыттар дии саныыбын. Биир бириэмэҕэ олорбуттарынан, баҕар, хаһан эмэ алтыһан ааспыттара буолуо. Айылҕаттан айдарыылаах икки сүдү киһи тэҥинэн бу үйэҕэ биирдэ кэлэн аастахтара. Ол да быһыытынан Михаил Алексеев аатын куруук үрдүктүк тутан үйэтитэрбит биһиги ытык иэспит буолуохтаах. Кини курдук ыарахан олоҕу олорбут, Аҕа дойду Улуу сэриитин уоттаах толоонун ааспыт, сэриигэ билиэҥҥэ түбэһэн эрэйи көрбүт киһи саамай туһалаах идэни талан, оҕо иитиитигэр олоҕун бүтүннүү анаабыта ыччакка, үүнэр көлүөнэлэргэ өрүү бастыҥ холобур буола туруохтаах. Маннык учууталга үөрэнии – дьол!
Юрий НИКОЛАЕВ,
Саха Јріспµµбµлµкэтин Ил Тµмэнин III, IV, V ыІырыыларын депутата, бюджекка, µпкэ, нолуок уонна сыана бэлиитикэтигэр, бас билии уонна
приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, техническэй наука кандидата.