Тириини имитэр, атах таҥаһын тигэр сыах иккистээн тиллэр

Урут-уруккуттан оробуочай оройуон, куорат таһа дэммит сиргэ, бу, бүгүн туох улахан сүпсүлгэнэ буолла диэн соһуйумаҥ. Манна, Саха сиригэр аатырбыт тириини имитэр уонна атах таҥаһын оҥорор комбинат тигинээн олорбут сиригэр, урут сабыллан турбут кожевеннай-обувной сыах иккистээн тиллибит, үлэтин саҕалаабыт «бырааһынньыга» буола турар эбит. Итинэн сибээстээн, хаһыат ааҕааччыларыгар ааспыт олохпут сорох кэрчиктэрин өйдөтөн ааһарга сананныбыт.

Тирии собуотун тутуу туһунан

Сэбиэскэй былаас ин­ниттэн Сахабыт сиригэр көмүс хостооһуна сайдыбытын билэбит. М.К.Аммосов хас да суруйууларыгар республика производствотын өрө көтөҕөр наадалааҕын бэлиэтээн турар. Сиртэн хостонор баайы таһынан олохтоох промышленность салааларын тэрийэр наада­лааҕын туһунан этэрэ.

Кини ити этиилэрэ бастакы пятилеткаттан ыла олоххо киирэн барбыттара. Биир оннук салаанан тириини имитэр уонна онтон атах таҥаһын, атын да наадалаах тэриллэри оҥорор собуоту тутуу буолбута. Ааспыт үйэ 20-с сылларыгар Дьокуускай куоракка электростанция уонна хас да мастарыскыай бааллара. Олор кыамталара кыра этэ уонна аҕыйахтара. Итинэн сибээстээн саҥа электростанцияны, мас эрбиир, кирпииччэ оҥорор собуоттары тутарга, тимиртэн олоххо туттуллар малы-салы оҥорор «Металлист» диэн ааттаах тэрилтэни аһарга быһаарыммыттара. Олортон биир дьоһуннаахтарынан тириини имитэр собуот буолуохтааҕа.

Киһи сөҕөрө диэн, оччотооҕу салайааччылар санааларын күүһэ буолар. Ол курдук, туох да суох сиригэр собуот тутарга быһаарыммыттара. Оннооҕор бастаан утаа инженердэр, аналлаах үлэһиттэр да суохтара. Чугастааҕы сирдэргэ, Саха сирин таһыгар, сүүрэ сылдьан уопут мунньуммуттара, мал-сал, оборудование булуна сатаабыттара.

Тутууну ыытыы туһунан сорох архыып матырыйааллара маннык кэпсииллэр. Тутуу саҕаламмыт кэминэн 1928 с. ыам ыйын 3 к. буолбута. Бу күн РСФСР норуотун хаһаайыстыбатын Үрдүкү Сэбиэтэ (ВСНХ РСФСР, Совнархоз) 523 №-дээх бирикээһинэн тирии собуотун бастакы барыл бырайыага бигэргэммитэ. Онно 225 тыһ. солкуобай наада диэн быһаарыллыбыта. Тириини Дьокуускай, Бүлүү, Өлүөхүмэ, Амма уокуруктарыттан бэлэмнээһин былааннаммыта. Ити уокуруктарга 1928 с. 275 тыһ. ынах сүөһү уонна 107 тыһ. сылгы баара. Онон 75 тыһ. тирии сыллата баар буолар кыахтааҕа, онтон 60 тыһ. хаһаайыстыбаларга хаалыахтааҕа, оттон 15 тыһ. атыыга тахсыан сөбө. 1928 с. 13527 тирии 101700 солк. атыыламмыта биллэр (госторг уонна кооперативтар сибидьиэнньэлэринэн). Онон собуот үлэлииригэр сөптөөх ахсааннаах тирии баар диэн быһаарыллыбыта (СР Национальнай архыыба, ф.68, оп.1, дь.184, л.1-3).

Тутууну дьаһайааччылар Москваҕа бааллара – НХҮС тутууга Директората. Дьо­куус­кайга кинилэр дьону анаан үлэлэтэллэрэ, онон ыарахаттар хара маҥнайгыттан үөскээбиттэрэ. Дьиҥнээҕинэн миэстэтигэр тутууну Саха АССР атыыга-эргиэҥҥэ уонна промышленноска наркомата (Наркомторгпром) дьаһайан ыыппыта. 1928 с. Саха АССР Совнаркома тирии собуотун тутуу туһунан уураах ылыммыта. Онно собуот сыллата 28 тыһ. тириини имитиэхтээх диэн быһаарыллыбыта, 100 клгм. имитиллибит тирии сыанатын 220 солк. быспыта.

Уураах алтыс пуунугар маннык суруллубута: «Местом постройки кожзавода утвердить территорию б.Гольменской заимки, находящейся на расстоянии 1,5 км. от г.Якутска и одной четверти км. от летней пристани, на том основании, что означенная территория расположена в непосредственной близости от места постройки вновь проектируемой электро­станции и значительного по водоизмещению озера, обеспечивающего снабжение водой кожзавод в случаях отхода от такового протока р. Лены» (СР НА, ф.68, оп.1, д.184, 1).

Собуоту тутуу 1928 с. сайын саҕаланан баран үлэҕэ 1930 с. алтынньы 5 к. киирбитэ. Онтон ыла 85 сыл ааста. Ити сылларга бастаан собуот сүһүөҕэр турар, онтон сайдан, комбинат быһыытынан барыстаахтык үлэлиир тэрилтэҕэ диэри үүммүтэ. Ааспыт үйэ 90-с сылларыгар, ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр, собуот сабылла-сабылла аһыллан син биир биһиги бириэмэбитигэр диэри «тыыннаах» кэллэ. Онон, билиҥҥи бириэмэ көрдөбүлүгэр эппиэттээн, тириини имитэр аналлаах, сөптөөх кыамталаах сыаҕы үлэлэтиэхтээхпит. Итиннэ кыахтар бааллар. Бииринэн, «Сахабулт» хонноҕун анныгар киирэн күүс-көмө ылыахтаах. Иккиһинэн, политика хайысхата уларыйыытыгар сөп түбэһэр. Ааспыт үйэ 70-80-с сылларыгар кожевеннай-обувной комбинат ситиспит үрдүк көрдөрүүлэрин лаппа аһаран, билиҥҥилии сайдыылаах производство тэриллиэхтээх. Дьэ, ол туһунан хоннохтоох кэпсэтиилэр баран эрэллэр.

Тэрилтэҕэ саҥалыы тыыны уган

От ыйын 8 күнүгэр чаҕылхай күн сандааран таҕыста. Кырдьык даҕаны, чаҕыл күн үүннэ. Кэнники бириэмэҕэ Саха сирин айылҕата биһигини маннык итии, күндэлэс сайыҥҥы күнүнэн элбэхтэ күндүлээбэт курдуга. Ол эрэн, бу сырыыга айылҕа бэйэтэ, үөрүүлээх түгэни таба тайанан, маннык күнү бэлэхтээтэ быһыылаах. Бу күн, от ыйын 8 к., тирии имитэр улахан сыах үлэҕэ киирдэ.

Дьэ, иэдээннээх киэҥ-куоҥ иэннээх дьиэ буолан биэрдэ. Манна тириини илитэр-имитэр, ыраастыыр-кырааскалыыр, бөҕөргөтөр-чиҥэтэр уонна чап-чараас полуфабрикат оҥорон таһаарар уһун технологическай үлэни ыытар механизмнар таҥыллыбыттар. Оборудованиета барыта Италия фирмаларын оҥоһуктара эбит. Маны урут, арҕаа дойдулар Россияны утары экономическай санкциялара саҕалана илигинэ, атыылаһыллан аҕалыллыбыт эбит.
Бадаҕа, өссө М.Е.Николаев президеннии олордоҕуна ону таҥа сатаан баран кыайбатахтар, ороскуота элбэх, барыһа кыра диэн санаалар эмиэ баар эбиттэр. Үп-харчы да тиийбэтэ мэһэйдээбит быһыылаах. Аны саҥа механизмнары үлэлэтэр, технологиятын сатыыр специа­листар эмиэ баар буолуохтарын наада этэ. Ону барытын суоттаан-учуоттаан, сүүрэн-көтөн, дьаһайан –бирикээстээн тиһэҕэр тириэрдибит үтүөлээх-өҥөлөөх салайааччынан Михаил Михайлович Павлов буолла диэн республика быра­быыталыстыбатын, парламенын, тэрилтэлэрин салайааччылара тоһоҕолоон бэлиэтээтилэр.

Манна даҕатан эттэххэ, М.М.Павлов «Биир ньыгыл Россия» Намнааҕы бастакы сүһүөх партийнай тэрилтэтин политсэбиэтин сэкирэтээринэн үлэлээн үөһэ кэрдиистэргэ тахсыбыт киһи. Ааҕан көрдөххө, итинник талааннаах дьону, бу партия таба тайанан сайдыы киэҥ суолугар киллэртээбитэ элбэх эбит. Ону сөпкө сыаналаан, «Биир ньыгыл Россия» партиятыттан кинилэр тэйэн хаалбаттара буоллар диэн баҕа санааны этиэххэ сөп. Итинник дьонунан биһиги киэн туттуохтаахпыт уонна туох кыалларынан үлэлэригэр көмөлөһүөхтээхпит.

Тириини имитэр сыах технологическай линията үлэҕэ киириитигэр анаммыт үөрүүлээх мунньахха үгүс ыҥырыллыбыт ыалдьыттар тыл эттилэр. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта П.Н. Алексеев маннык тириини имитэр тэрилтэлэр Россияҕа 28 эрэ сиргэ бааллар диэтэ. Саха сиригэр бу хайысхаҕа үлэ барбыта ыраатта эрээри, бу бүгүн эрэ тигинэччи үлэ саҕаланна диэтэ. Кырдьык даҕаны, биһиги бииртэн-биир сыахтарга сылайыахпытыгар диэри сүүрэ сылдьан, тириини имитэр араас аппаратуралары көрдүбүт. Киһи сөҕөр-махтайар аарыма дойдута эбит. Аны барыта автоматиканан салаллар, онон аҕыйах эрэ үлэһиттэр оторой-моторой көстөллөр. Бары үрдүк эбэтэр аналлаах үөрэхтээх дьон эбиттэр, 30-тарыгар диэри саастаахтар уонна олохтоох ыччаттар эбит. Киһи үөрэ-хайгыы, сөбүлүү көрөр оҕолоро. Кинилэргэ уһун уонна дьоллоох олоҕу баҕарабыт. П.Н. Алексеев Саха Республикатын Бырабыыталыстыбата бу тэрилтэ үлэтин сүһүөҕэр туруорарга көмөлөһүө диэн эрэннэрдэ.

Бу мунньахха Дьокуускай куорат урукку баһылыга Ю.Коркин кыттыыны ылла уонна бэйэтин үөрүүтүн-көтүүтүн туһунан эттэ. Бэйэтин бириэмэтигэр тирии-атах таҥаһын комбината Саха сирин олохтоох промышленноһын биир биллэр-көстөр, барыстаах уонна кыахтаах тэрилтэтинэн биллибитэ. Куорат былаастара бу тэрилтэҕэ биллэр көмөнү оҥорбуттара, ол үгэһи салҕаан ыытыахха баара диэн баҕатын эттэ. Оччоҕуна, билиҥҥи ыарахан бириэмэҕэ, Саха Республикатын тэрилтэлэрин, нууччалыы эттэххэ, импортозамещениеҕа киллэрэргэ үтүө холобур буолуо этэ.

Тирии имитэр сыах үлэтэ икки боппуруостан улахан тутулуктаах диэн бэлиэтээтилэр. Бииринэн, ынах, сылгы, таба, тайах даҕаны тириитинэн бу тэрилтэни хааччыйыы буолар. Ол үлэни тэрийиигэ Саха сирин Ил Түмэнэ бэйэтин кылаатын киллэриэхтээх диэн биһиги парламеммыт тыа сиригэр уонна аграрнай политикаҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Васильевич Саввин уот харахха сөптөөхтүк эттэ. Уоттаах-төлөннөөх этиитин тамаҕыттан иһиттэххэ, кырдьык даҕаны, Саха сиригэр биир сүрүн боппуруос быһаарыллан эрэриттэн сүргэтэ көтөҕүллүбүт быһыылааҕа. Ама, ким итинтэн үөрбэт-көппөт буолуой?!
Иккис тыын боппуруос – тирии бородууксуйатын барыстаахтык атыылааһын. Манна ырыынак сокуонунан улахан күрэс былдьаһыы барыахтаах (конкуренция). Бачча элбэх тириини имитэн баран сыах бэйэтэ бородууксуйа оҥорон таһаарбатаҕына, аҥаарыттан-аҥаарыгар ночоокко барыан сөп. Онон үлэни тиһэҕэр тириэрдэр наада, манна туох-баар күүһү быраҕыахха наада.

Саха Республикатын Бырабыыталыстыбата «Сахабулт» хаһаайыстыбатын соҕотохтуу быраҕан кэбиспэккэ, күүстээх-уохтаах көмөнү оҥоруохтаах. Оннук эрэ буоллаҕына балаһыанньаны көннөрүөххэ сөп. Күндү ааҕааччылар, эһиги туох дии саныыгытый? Мандар Уус Саха сиригэр Кытай производствота киирэн биһигини бэйэбитин олохтоох ырыынактан «сыҕарытан» эрэр диэн сөпкө айдаарар. Саха Республикатын атыы-эргиэн палаататын салайааччыта Владимир Членов тириини уонна тирииттэн оҥоһуллар малы-салы биһиги бэйэбит оҥорон таһаарыахтаахпыт диэн бэрт сөпкө этэр. Манна бастаан наадалаах өйү-санааны сааһылыахтаахпыт, онтон дьыаланы тэрийиэхтээхпит уонна ырыынакка бэйэбит күннүөхтээхпит. В.Членов итиннэ өссө хас да «нууччалыы тыллары» эбэн, санаатын күүһүрдэн биэрдэ. Ону кытта сөбүлэһэргэ эрэ тиийэбит.

М.М.Павлов бу уруккуттан биллэр тэрилтэҕэ саҥалыы тыыны киллэрэн, күүһү-уоҕу түмэ тардан, Саха сирин олохтоох промышленноһын сайдыытын инники күөнүгэр таһааран эрэр. Ону өйүөҕүҥ, киниэхэ көмөлөһүөҕүҥ, күүс-уох уотун уматыаҕыҥ!

Николай Слепцов,
«Билии» уопсастыба чилиэнэ.