Толору хааччыллыылаах дьиэ булгуччу наада

«Төгүрүк остуол» саҕаланыытыгар Елена Голомарева хотугу улуустарга олорор дьиэ тутуутун кээмэйэ сылын ахсын улаатарын бэлиэтээтэ. 2012 сыллаахха Арктикаҕа уонна хотугу улуустарга уопсайа 14 тыһ. кв. м киллэрбит буоллахтарына, 2015 сылга 17,5 тыһ. кв. м киллэрбиттэр.

Дьиэни тупсарыыга – 70 мөлүйүөн. СӨ архитектураҕа уонна тутууга миниистирэ Вера Кузакова  өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун дьиэнэн хааччыйар сыалтан үгүс бырагыраама үлэлиирин туһунан эттэ. «Холобур, «Чааһынай дьиэни туттуу» диэн хос бырагыраамаҕа 2016 сылга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 70 мөл. тахса солк. көрүллүбүтэ», — диэн иһитиннэрдэ. Бу үп чааһынай тутууну тупсарыыга уонна тутуу матырыйаалын тиэйии ороскуотугар анаммыт. Министр иһитиннэрбитинэн, быйыл ордук Анаабыр, Уөһээ Дьааҥы, Муома, Өлөөн, Орто Халыма улуустара бу хос бырагырааманан туһаммыттар. «Социальнай хайысханан олорор дьиэни тутуу» хос бырагырааманан 2015 сыллаахха Чокуурдаахха 38 кыбартыыралаах, Эдьигээҥҥэ 10 кыбартыыралаах, Өлөөҥҥө 4 кыбартыыралаах дьиэлэр тутуллан киирбиттэр. Ол эрээри, быйыл бу бырагырааманы өрөспүүбүлүкэ үбүлээбэтэх.

Учууталларга уонна быраастарга. Тыа сиригэр үлэлии барар эмп-томп уонна үөрэх салааларын специалистарыгар атыылаһар дьиэлэрин 50% судаарыстыба уйунарын мэктиэлиир хос бырагырааманан уопсайа 30 специалист дьиэлэммит.

Һтүө хамсааһын салҕанар. Депутат Елена Голомарева «Сахам сирэ ХХI үйэҕэ» үтүө дьыала хайысхатынан Арктикаҕа уонна хотугу улуустарга 4 кыбартыыралаах дьиэлэр тутулла туралларын иһитиннэрдэ. Маныаха министр Вера Кузакова 2017 сылга тутуу салҕаныаҕын, 2016 сылтан РФ Тутууга кодексын ирдэбилинэн үтүө дьыала хайысхатынан тутуллубут дьиэлэр судаарыстыба экспертизатын ааһар буолбуттарын түмүгэр, үлэ бытаарбытын кэпсээтэ.

Кииннэммит ититиигэ 1150 ыал холбоммут. Энергетика уонна ДьУоКХ министрэ Гаврил Левин дакылаатыгар иһитиннэрбитинэн, Арктикаҕа уонна хотугу улуустарга баар дьиэлэр 24% эрэ толору хааччыллыылаах. «Тыа сиригэр баар дьиэлэри толору хааччыллыылаах оҥорор үлэҕэ сүрүн болҕомтону дьиэлэри кииннэммит ититии ситимигэр холбооһуҥҥа уурабыт. 2013-2014 сс. Арктикаҕа уонна хотугу улуустарга 1011 дьиэ киин ситимӨэ холбоммуттар, оттон быйыл – 143 дьиэ», — диэтэ министр.

Чэпчэтиилээх усулуобуйаҕа кредити 2 эрэ ыал ылбыт. Нэһилиэктэргэ олорор дьиэлэри толору хааччыйар сыаллаах тэрээһин сүнньүнэн кыаммат араӨаҕа материальнай көмө оӨоһуллубут. Куонкуруһунан Булуҥ улууһун Сииктээх, Јймөкөөн Хара Тумул, Биэрэк Һрдэ нэһилиэктэрэ хапсаннар, Сииктээххэ 11 ыал, атыттарыгар 44 ыал дьиэлэрин толору хааччыллыылаах оҥостубуттар. 2016 сыллаахха бу бырайыагы уларытан, «Алмазэргиэнбаан» АКБ дьиэлэрин толору хааччыллыылаах гына оҥостооччуларга кыра бырыһыаннаах кредит биэрэр  мэхэниисимин оҥорбуттар. «Биэс сыл устата чэпчэтиилээх 7,5%-наах кредити 562 ыал ылара былааннанар  Бэриллэр суума муҥутуур кээмэйэ – 150 тыһ. солк. Билиҥҥитэ 269 кредит бэрилиннэ. Ол эрээри хотугу улуустарга 2 ыал эрэ кредит ылла», — диэн Гаврил Левин бэлиэтээтэ. Депутат Гаврил Парахин хотугу улуус олохтооҕор 7,5%-наах кредит син биир үрдүгүн, бааннартан бырыһыана суох иэс биэрии мэхэниисимин толкуйдуур наадатын эттэ. «Тыа сирин дьиэлэрин толору хааччыллыылаах оҥорор сыалтан 2017 сылга 150 мөл. солк. көрүллүөҕэ. Ол үбү «Туймаада» ҺАПК нөҥүө тыа сиригэр дьон олорор дьиэлэрин кииннэммит ититии ситимигэр холбуулларыгар уонна толору хааччыллыылаах оӨостоллоругар бырыһыана суох кредит быһыытынан бэриллэрэ былааннанар», — диэн Гаврил Левин эттэ.

Хотугу улуус ыраах сытар буолан сүүйтэрэр. Депутаттар хотугу улуус олохтоохторо чааһынай дьиэлэрин толору хааччыллыылаах оҥостоллоругар үгүс кыһалҕаны көрсөллөрүн бэлиэтээтилэр. Норуот депутата Александр Слепцов тутуу матырыйаалын хотугу улуустарга тиэйии ороскуота үрдүгүн ыйан туран, бу тэрээһиҥҥэ үбүлээһини үрдэтэр тоҕоостооҕун эттэ. «Кэмигэр иһитиннэрии тиийбэккэ уонна докумуоннары бэлэмнииргэ квалификациялаах специалистара суох буолан, араас бырагыраамаларга кыттыбакка хаалаллар. Билигин барыта куонкуруһунан ыытыллар, маныаха ыраах сытар улуустар сүүйтэрэллэр», — диэн кини эттэ.

Ил Түмэн вице-спикерэ Виктор Губарев тыа сиригэр дьиэни-уоту тутууну тэтимнээхтик ыытар туһуттан, урукку кэмнээҕи «Якутсельстрой» бырагырааматын санаан, маныаха маарынныыр хайысханы толкуйдуур наадатын эттэ.

СР экономикаҕа министрин солбуйааччы Данил Саввинов Саха орөспүүбүлүкэтин 2030 сылга диэри социальнай-экономическай сайдыытын Стратегиятын докумуона оҥоһулла сылдьарын туһунан кэпсээтэ. «Манна Арктикаҕа уонна хотугу улуустарга толору хааччыллыылаах дьиэни киллэрии боппуруоһа көрүллүбүтэ. Стратегия ылылыннаҕына билигин үлэлиир бырагыраамалар эмиэ уларыйыахтара», — диэн иһитиннэрдэ.

Виктор Губарев кэпсэтии түмүгүнэн этиилэр болҕомтоҕо ылыллыахтара диэн эттэ.

Этиилэр

Маамыкта кыырайар сиригэр дьиэлэри тутуу хайдаҕый?

Усуйаана улууһун Уйаандьын национальнай нэһилиэгин баһылыга Анатолий Лебедев:

— Нэһилиэнньэбит 121 киһи, таба иитиитинэн дьарыктанабыт. Чааһынайдар сылгы иитэллэр. Муниципальнай дьиэлэр суохтар. СаҤа тутуу барбатын кэриэтэ. 1940-с, 1990-с сылларга тутуу барбыта. Биллэн турар, кинилэр эргэрдилэр. Тоҕо тутуу барбатый диир буоллахха, нэһилиэнньэбит олус кыра. Суол-иис суох, кыһын эрэ улууһу кытары сибээстиир суол аһыллар. Бэйэбитигэр тутар матырыйаал суох. Олохтоохтор оһохторун оттуналларыгар мас буллахтарына – махтал. Киһи күлүөх, эргэ матырыйаалларынан уопсай туалет туппуппутун, тустаах уорганнар эргэ матырыйаалынан тутар көҤүлэммэт диэн көтүттэрбиттэрэ. Билигин «Саха сирэ 21-с үйэҕэ» үтүҥ дьыала чэрчитинэн култуурунай этно-киин тута сылдьабыт. Туох да диэбит иһин, ыраах сытар хотугу нэһилиэктэргэ көмө наада. Холобур, табаһыттар дьиэ тутталларыгар көмө.

Уөһээ ДьааҤы улууһун баһылыгын солбуйааччы Владислав Иванов:

— Судаарыстыбаннай бырагыраамаларынан үлэлэһэбит, тутуу ыытабыт. Быйыл «Саха сирэ 21-с үйэҕэ» үтүө дьыала хамсааһын чэрчитинэн хас да дьиэни тутан киллэрдибит. Чҥрүмчэҕэ, Уөттээххэ уонна ЭҤэ нэһилиэгэр 4 кыбартыыралаах эдэр специалистар олороллоругар аналлаах дьиэ туттубут. Остоолбо нэһилиэгэр бу күннэргэ 30 миэстэлээх оҕо саада үлэҕэ киириэхтээх. Ону таһынан бэйэбит уонна дьаһалта күүһүнэн Элгэс уонна Боруулаах нэһилиэктэригэр ааркалыы быһыылаах спортивнай саалалары үлэҕэ киллэрдибит. Ону таһынан тулаайах оҕолору дьиэлиир сыалтан, 12 кыбартыыралаах толору хааччыллыылаах дьиэ киириэҕэ. Улуус киинигэр Баатаҕайга хаарбах уонна саахалланар туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү бырагырааматынан хас да ыал саҤа дьиэлэннэ. ДьУоКХ судаарыстыбаннай биир кэлим тэрилтэтэ биһиги улууспутугар хочуолунай тутуутун ыытта. Быйыл Табалаах уонна Чөрүмчү нэһилиэктэригэр улахан киин хочуолунайдар үлэҕэ киирдилэр. Эһиил Дулҕалаахха, Боруулаахха киирэрэ былааннанар. Олохтоохтор дьиэлэрин сыыйа-баайа кииннэммит ититии ситимигэр холбуохпут диэн эрэл баар. Чааһынай дьиэни туттааччылар тутуу матырыйаалын тиэйэн аҕалалларыгар кыһалҕалары көрсөллөр. Чэпчэтиилээх кредит ылбыт дьоҤҤо субсидия көрүллэр, оттон бэйэтин күүһүнэн дьиэ туттааччыларга – көрүллүбэт. Ол иһин бу араҤаҕа тиэйии ороскуотугар субсидия туруорсабыт.

Томпо национальнай нэһилиэгин баһылыга Надежда Кладкина-Клышейко:

— Биһиги уһук сытар Тополинай нэһилиэкпитигэр саҤа микрооройуон тутуута барар. Икки мэндиэмэннээх мас дьиэлэр тутуллаллар. 1970-с сылларга тутуллубут дьиэлэрбит эргэрдилэр. Былырыын хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагырааматынан 2015 сыллаахха 2 элбэх кыбартыыралаах дьиэни киллэрбиппит. Быйыл 5, 2017 сылга 9 элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр киириэхтэрэ. Нэһилиэнньэлээх пуун ыраах сытарын быһыытынан, хайдах да таас дьиэ тутуллара кыаллыбат, ол иһин дьиэлэрбит барыта мастан тутуллаллар. Учүгэйэ диэн, дьиэлэрбит барыта толору хааччыллыылаахтар.