Мин тутар этэрээтим сайына

Оттон комсомол ыччаты салайар, сүрүннүүр аналын, олох үөһүгэр киллэрэр, үлэҕэ  көҕүлүүр үтүө сабыдыалын, кини кэккэтиттэн үүнэн тахсыбыт Аҕа дойду Улуу сэриитин аата-ахса суох дьоруойдарын туһунан өйдөбүлү туора сотор сатаммата буолуо. Хомойуох иһин,  итиннэ суолта бэриллибэккэ, дойду үрдүнэн ыччат түмсүүтэ тэриллибэккэ, номнуо үгүс күн-дьыл ааста. Комсомол үтүө үгэстэрэ: үөрэххэ, үлэҕэ көҕүлүүр, онно инники кэккэҕэ буолар, Ийэ дойдуга тапталы, тулалыыр дьоҥҥо ытыктабылы иитэр, кырдьаҕаска-кыаммакка көмөҕө кэлэр үөрүйэхтэрэ билигин да өрө тутуллуохтарын сөбө. Бу ыстатыйаҕа, кылгастык да буоллар, 70-с сылларга комсомол көҕүлээһининэн тэриллибит устудьуоннар тутар этэрээттэрин (ССО) үлэтигэр бэйэм кыттыым туһунан суруйуохпун баҕарабын.

Бастатан туран, тутар этэрээттэр үлэлэрэ – бу комсомол бастыҥ көҕүлээһиннэриттэн биирдэстэрэ буолар. Манна кыттан, үлэ сүдү түмэр, киһини биир тутум үрдэтэр күүһүн нөҥүө төһөлөөх ыччат олох, үлэ үөрүйэхтэрин ылбыта, инникигэ суолдьут сулус оҥостубута буолуой!

“Улугуруу” кэмигэр, төттөрүтүн, эдэр ыччат эрчимэ, барыны-бары кэрэхсиир, олоҕу тутуһар кыаҕа сөптөөх болҕомтону ылбыта диэххэ сөп. Бу көлүөнэни төрөппүт дьон, биһиги аҕаларбыт, ийэлэрбит, сэрии ыар сылларын, ол кэнниттэн дойдуну чөлүгэр түһэрии дьоруойдуу күүрүүлээх кэмнэрин туоһулара, биһиги ортобутугар бааллара. Кинилэр кэпсээннэрин истэн, уопсай дьыала туһугар бэйэни харыстаммат үлэлэрин күннэтэ көрөн, модун Ийэ дойдубутугар таптал тыыныгар иитиллэн улааппыппытын үгүстэр умнубаттар.

Оччолорго араадьыйаттан сэрии туһунан ырыалар, ол иһигэр «В землянке», «День Победы», «За того парня» уо.д.а. иһиллэллэрэ, экраҥҥа “Девчата”, “Весна на Заречной улице”, “Судьба”, “В бой идут одни “старики”, о.д.а. киинэлэр олоҕу таптыырга, сырдыкка, үтүөҕэ дьулуһарга угуйаллара. Дойдуга үгүс тутуу ыытыллара, саҕалааһыннар күн-түүн төрүү тураллара. Кырыс сири туһаҕа таһаарыыга, геологтар партияларыгар, БАМ-ы тутууга, сопхуос үлэтигэр кыттыы романтиката тардара. Онно ыччаты үлэҕэ ыҥырыы кэмигэр саамай сөптөөх дьаһал этэ. Биһиги көлүөнэ итилэри барытын өйүгэр-санаатыгар, дууһатыгар иитиэхтээн, олох үөһүгэр буоларга кыһаллара. Ол да иһин тутар этэрээттэр хамсааһыннарын чугастык ылыммыппыт. Төрөөбүт сиргэ-уокка, дьоҥҥо туох эрэ туһалааҕы, наадалааҕы оҥорбут киһи диэн санаа ыччаты көҕүлүүрэ. Ити көрүнньүк, быстах санаа буолбатаҕа.

70-с сылларга СГУ “Алмаз” ССО факультет аайы тэриллибит тутар этэрээттэрин байыастара ыччат ортотугар биллэр-көстөр миэстэни ылаллара, ол кэмҥэ этиллэрин курдук, “ыччат, студеннар инники күөҥҥэ сылдьар этэрээтинэн” буолаллара. Дьып-дьап курдук формалаах, дьоһуннук туттубут уолаттары, кыргыттары көрдүҥ, туох эрэ үтүө дьыалаҕа кыттыспыттарын иһиттиҥ да, кинилэргэ майгынныаххын баҕарарыҥ. Онон иккис кууруска кыргыттары Историко-филологическай факультет “Чайка” этэрээтигэр ылалларын истэн, тута сайабылыанньа биэрбиппит. Доруобуйабытын көрдөрөн, дьэ, баҕабытын ситиһэр буолбуппут.

Этэрээккэ үгүстэр нуучча тылын салаатыттан киирбиттэрэ. Олор истэригэр биир кууруска үөрэнэр кыргыттарым, номнуо тутар этэрээттэргэ “уоту уонна ууну” ааспыт үөһээҥҥи да куурустар бааллар эбит.  Көрдөххө, нарын-намчы курдуктар, оттон дьыалаҕа кэллэххэ, дьиҥнээх байыастар.

Мин тутар этэрээккэ бастакы сайыным… Чуукаар-75. Объекпыт – саҥа оскуола. Оскуола ис өттүн, буор үлэтэ оччотооҕу  эдэр киһиэхэ оннук үлүгэр ыарахана суоҕа, ол эрээри саҥа байыастар бастакы үөрүйэхтэри ылбыппыт. Дьэ, онон түгэҕэ көстүбэт дьаамаларга наһыылканан буор таһан кутабыт, истиэнэни сыбыыбыт, онуоха дырааҥка саайабыт, кырыыһаны сылытыыга “раствору” мэһийэбит, “Пионер” кыраанынан үөһэ таһааран, пеноплаһы кытта тэлгэтэбит, битум буһарабыт. Ардыгар испиэскэ, кырааска буолбут таҥастаах-саптаах көрүдүөргэ хаамсабыт. Үлэттэн ким да сүрэҕэлдьээбэт, тулуһабыт, маныаха таптыыр ырыаларбытын умнубаппыт… дьээбэлэнэн ылар да этибит, эдэр күүс-уох ханна барыай, сынньалаҥҥа ол-бу күлүүлээҕи кэпсэтэр, үөрэр-көтөр буоларбыт…

Оччолорго этэрээт аһы­лы­гын дьаһайар завхозтаах, дьуһуу­рунайдаах буоларбыт. Ким да аһы-үөлү сирбэт этэ. Туох баарынан.

Сарсыарда сиик көтө илигинэ, биһигини “дьоруойдуу” үлэҕэ этэрээт хамандыыра – Люба Захарова (өр кэмҥэ бырабыыталыстыбаҕа үлэлээбитэ) дьаһайан ыытара. Кини биһиэхэ дьиҥнээх сэбиэскэй лидер-кыыс холобурунан көстөрө: дьаһаллаах, чуолкай ыйыылардаах, этэрээт, биһиги туспутугар эппиэтинэстээх… Мин өйдүүрбүнэн, сарсыарда аһаат да, олбуорга үлэ таҥастаах, киирсэ саппыкылаах кэккэлээн турабыт, хамандыыр чопчу ыйыыларын-кэрдиилэрин истэбит уонна верхонка кэтэн анаммыт сирбитигэр үлэҕэ барабыт.

Этэрээт олус көдьүүстээхтик, биирдэ да тохтобулу таһаарбакка, күүрээннээхтик үлэлээбитигэр, Люба тэрийэр дьоҕура улаханын билигин сөҕөбүн. СГУ кыргыттар этэрээттэрин ортолоругар биһиги дэлэҕэ да бастыҥнарынан ааттаммыппыт буолуо дуо, оттон Люба бэйэтэ уордьаны ылбыта. Күһүн “Алмаз” ССО сүлүөтэ СГУ кылаабынай корпуһун аактабай саалатыгар буолбута.

Ити сайын биир бэлиэ түгэ­нинэн “Ол эдэр уол туһугар” (“За того парня” диэн комсомол тэрийиитинэн Бүтүн Сойуустааҕы ыччат хамсааһына) үлэлээбиппит буолар. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр сэбиэскэй норуот кыайыытын 30 сылыгар анаан дойду үрдүнэн ити девиз тарҕаммыта. Онно, чахчы да, сэрии хонуутуттан эргиллибэтэх, үйэ-саас тухары эдэр хаалбыт дьон туһугар үлэлиир курдук сананарбыт…

Иккис сайыным… Муома улууһугар, Хонууга. Бу сырыыга номнуо атын хартыына – уопуттаах байыастарбыт. Объекпыт – оскуола. Чуукаар саҕаттан билэр үлэбит. Онон улаханнык сылайарбытын өйдөөбөппүн. Биллэн турар, “олохтоох каадырдары” кытта билсии-көрсүү ырааттаҕа дии. Үҥкүү бөҕө. Сорох кыргыттар дьылҕаларыгар суолталаах буолбута быһыылааҕа.

Хонууга эмиэ сынньалаҥҥа чуҥкуйан олорбоппут. Агитбиригээдэ тэрийэн танкерынан айанныыбыт, “Ю-хайаҕа” (“Ю” буукуба курдук көстөр тараҕайдаах этэ) отоннуу сылдьыбыппыт, сэрии ветераныгар ыалдьыттаабыппыт. Кыргыттар эмиэ бэрт бэһиэлэй, көрдөөх-нардаах этилэр. Этэрээт бэйэтин эппиэтинэһигэр иитэ ылбыт (булгуччулаах буолара), “ыарахан иитиллиилээх” дэнэр нуучча оҕолоро бааллара. Кинилэр биһигини кытта тэҥҥэ үлэлээн, үөрэн-көтөн сылдьыбыттара.

Университет аанын сабыахпытыттан ыла элбэх сыл ааста. Сахабыт сирин араас муннуктарыгар оччотооҕу “хоптолор” ситиһиилээхтик үлэлии-хамныы сылдьаллар, сорох өттө номнуо сынньалаҥҥа тахсан сиэннэрин бүөбэйдэһэр. Хамандыырбыт биһигини, хас да көлүөнэ “чайкалары”, үбүлүөйүгэр түмэн, соһуччу бэлэх оҥорбута. Дьэ, ол онно эдэр сааспытын кытта көрсүбүппүт.

Этэрээт миэхэ тугу биэрбитэй? Элбэҕи. Олохпор кэлин туһалаах үлэ үөрүйэхтэрин ылбытым. Онуоха эбии дьиҥнээх доҕоттору, дьүөгэлэри булбутум… Биһигини билигин да “Чайка”, “Чуукаар”, “Хонуу” диэн ытык, бэлиэ тыллар, ырыаларбыт, көрүдьүөстээх түгэннэрбит… тиһэҕэр сырдык эдэр сааспыт түмэллэр. Туох да дарбатыыта суох, оччолорго модун кыахтаах Ийэ дойдубут – Сэбиэскэй Сойуус туһугар үлэлиирбит… Бэртээхэй, инникигэ эрэлинэн, сырдык ыранан толору кэм этэ. Үлэ дьиҥнээх үөрүүнү, олохтон дуоһуйууну бэлэхтиир кэмэ.

Кэм-кэрдии ааспытын кэннэ кыргыттары, уолаттары, университеппыт “Алмаз” этэрээтин эдэр, эрчимнээх, харахтарыгар сырдык чаҕылхай уоттаах байыастарын, кинилэр кыра да, улуу да тутууларга кылааттарын саныыбын… оччоҕуна дууһабар эдэр сааһым тиллэр…

Елена БАИШЕВА,

70-с сылларга «Чайка-75», «Чайка-76» тутар этэрээттэр байыастара.