“Өрөспүүбүлүкэ” диэн тыл сомоҕолообута

95 сыл анараа өттүгэр, 1922 сыллаахха, РСФСР БСкСк Пре-зидиума Саха АССР тэриллиитин туһунан Декрет ылыммыта. Сэттэ уон сыл кэнниттэн, 1992 сыл муус устар 27 күнүгэр Үрдүкү Сэбиэт XII ыҥырыыта ылыммыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин саҥа Төрүт Сокуона күүһүгэр киирбитэ. Ааспыт 2016 сыл өрөспүүбүлүкэбитигэр биир умнуллубат түгэнинэн, туох да саарбаҕа суох, судаарысттыбаннай деятель, XIX үйэ бүтэһигэр, XX үйэ саҕаланыытыгар Саха сирин либеральнай-демократическай интеллигенциятын лидерэ Василий Никифоров-Күлүмнүүр төрөөбүтэ 150 сыллаах үбүлүөйүн киэҥ далааһыннаахтык бэлиэтэ-эбиппит буолар. Ол курдук, саха саарынын аата тиллиитигэр араас өрүттээх үгүс үлэ барда. Ытык киһибитин үйэтитиигэ анаммыт тэрээһиннэртэн биир саамай суолталаахтарынан өрөспүүбүлүкэ парламенын дьиэтин иннигэр саха омугу сомоҕолуурга, түмэргэ күүһүн-күдэҕин, өйүн-санаатын уурбут Василий Никифоров-Күлүмнүүр пааматынньыгын аһыллыыта буолбута. Бырааһынньык чэрчитинэн ыытыллыбыт тэрээһиннэртэн би-ирдэстэринэн, биллэр обществен-най-политическай деятель, XIX үйэ бүтэһигэр, XX үйэ саҕаланыытыгар саха интеллигенциятын лидерэ Василий Васильевич Никифоров-Күлүмнүүр пааматынньыгар сибэкки дьөрбөтүн ууруу буолла.

Кырдьыктаах историялаах норуот — кэскиллээх

Тэрээһиҥҥэ Ил Түмэн бэрэс-сэдээтэлэ Александр Жирков, өрөспүүбүлүкэбит Конституцион-най суутун бастакы бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Миронов, үөрэх уонна наука министрэ Владимир Егоров, өрөспүүбүлүкэ Общественнай палаататын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Гриценко, норуот депутаттара, парламент бэтэрээннэрэ, Ыччат парламенын чилиэннэрэ, өрөспүүбүлүкэ Конституционнай суутун, Үрдүкү суутун судьуйалара, общественнай тэрил-тэлэр, түмсүүлэр бэрэстэбиитэллэ-рэ, Василий Никифоров-Күлүмнүүр хаан-уруу аймахтара, уопсастыбаннас кыттыыны ыллылар. Сүдү биир дойдулаахпыт Василий Никифоров-Күлүмнүүр пааматынньыгар сибэккини ууруу бэлиэ түгэнэ Дьокуускайдааҕы култуура уонна искусство колледжын «Өркөн» ансамблын сахалыы үҥкүүтүнэн саҕаланна.

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков түмсүбүт дьону бырааһынньыгынан эҕэрдэлээтэ. Кини: «Бу күһүн өрөспүүбүлүкэ Судаарыстыбаннаһын күнүгэр парламент иннигэр биллэр судаарыстыбаннай деятель Василий Никифоров-Күлүмнүүр пааматынньыгын өрө көтөҕүллэн туран аспыппыт. Бүгүн сүдү личноска кэриэстэбил, ытыктабыл бэлиэ-тин, пааматынньыгар тыыннаах сибэкки ууруохпут. Бу — бэлиэ түгэн. Хас саас ахсын муус устар 27 күнүгэр Саха сирин олохто-охторо өрөспүүбүлүкэбитигэр судаарыстыбаннаһы олохтоспут дьонтон биирдэстэригэр, Василий Никифоровка-Күлүмнүүргэ, ытыктабыл бэлиэтин, пааматын-ньыгар сибэкки дьөрбөтүн уурар буолуохпут. Ытык киһибитин норуот билиниитэ, сүгүрүйүүтэ кэлэр суола уһун уонна дьүккүөрдээх этэ», — диэн эттэ. Кини 1922 сыллаахха өрөспүү-бүлүкэбит автономиятын туруула-спыт Максим Аммосов, Платон Ойуунускай, Исидор Барахов уонна кинилэр соратниктарын иннилэринэ, өссө XVII үйэттэн саҕалаан, биир дойдулаахтарбыт судаарыстыбаннаһы турууласпыттарын бэлиэтээтэ. «Биһиги норуоппут бэйэтин историятын туһунан дириҥник уонна көҥүллүк толкуйдуур. Кырдьыктаах история мэлдьи интэриэһинэй уонна бэйэтигэр тардар күүстээх. Кырдьыктаах, уустук уонна кыраһыабай историялаах норуот инникилээх, кэскиллээх», — диэн спикер Александр Жирков этиитин түмүктээтэ.

Соҕотох тыл сомоҕолообута

Тэрээһиҥҥэ Өрөспүүбүлүкэ күнүнэн эҕэрдэлээн уонна сүдү биир дойдулаахпыт Василий Никифоров-Күлүмнүүр олоҕун, үгүс өрүттээх үлэтин ахтан туран өрөспүүбүлүкэбит Конституционнай суутун бастакы бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Миронов тыл эттэ. Кини: «Саха сирин историята киһини тардар үгүс түгэннэрдээх. Мин өйбөр-санаабар хатаммыт итинник түгэнинэн 1992 сыл муус устар 4 күнэ буолар. Бу күн үс олус үрдүк суолталаах быһаарыы ылыныллыбыта. Ол курдук, бастакынан, өрөспүүбүлүкэбит официальнайдык Саха Өрөспүүбүлүкэтэ диэн ааттаммыта. Иккиһинэн, саҥа Төрүт Сокуоммутун ылыммыппыт. Саха сирин историятыгар Конституциябыт элбэх этэ. Ол гынан баран, 1992 ылыммыт Төрүт Сокуоммут билигин Россия Федерациятыгар баар Конституциялартан саамай кырдьаҕастара буолар. Ити суолталаах докумуоммут Россия Федерациятын, Татарстан, о.д.а регионнар Төрүт Сокуоннарын иннилэринэ ылыныллыбыта», -диэн эттэ.

Дмитрий Миронов өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо бүттүүнэ дьүүллэһэн ылыммыт өрөспүүбүлүкэбит Конституцията ол кэмнээҕи өрөспүүбүлүкэ уонна кини нэһилиэнньэтин интеллек-туальнай сайдыытын тыыннаах туоһута буоларын туһунан бэли-этээтэ. Кини: «1992 сыллаахха норуот күннээҕи олоҕун уйгутун туһунан буолбакка, инники олоҕун туһунан киэҥник анааран толкуйдаабыта сөхтөрөр. Үһүс суолталаах быһаарыы — өрөспүүбүлүкэбит Төрүт Сокуонун иһин Үрдүкү Сэ-биэт 165 депутата 100% куо-ластаабыта. Мэлдьи утарсаач-чылар баар этилэр. Ол эрээри өрөспүүбүлүкэлэрин инникитин туһугар бары сомоҕолоспуттара», — диэн эттэ. Дмитрий Миронов ХХ үйэ саҕаланыытыгар, Саха сиригэр судаарыстыбаннас олохтонуутугар интеллигенцияны «өрөспүүбүлүкэ» диэн соҕотох тыл сомоҕолообутун аҕынна. Ытыктыыр киһибит, өрөспүүбүлүкэбит Бочуоттаах гражданина түмсүү, сомоҕолоһуу тиэмэтин, боппуруоһун таарыйбыта мээнэҕэ буолбатах дии саныыбын. Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ баар балаһыанньаттан ытырыктата са-наан, «түмсүҥ, сомоҕолоһуҥ» диэн таайтаран эппитэ кимиэхэ баҕарар өйдөнөр. Кини сэбиэскэй кэмҥэ үгүстүк кириитикэлэммит, 1822 сыллаахха ылыллыбыт Устаапка тохтоото. «Бу Устаапка аан ба-стаан Саха сирин олохтоохторун коллективнай бырааптара бэлиэтэммитэ, билиниллибитэ. Итинтэн Саха сиригэр былаас күүһэ сокуоҥҥа уонна быраапка көһүүтэ саҕаламмыта», — диэтэ. Дмитрий Миронов ыччаты өрөспүүбүлүкэбит демократическай, социальнай эрэ буолбакка, үлэһит өрөспүүбүлүкэ ааттанарыгар күүстэрин-уохтарын, өйдөрүн-санааларын ууралларыгар ыҥырда.

Хас биирдиибититтэн тутулуктаах

Үөрэх уонна наука министрэ Владимир Егоров Василий Никифоров-Күлүмнүүр өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин уонна наукатын сайдыыты-гар ураты оруоллааҕын бэлиэтээтэ. Кини сүүрбэ сэттэ эрэ саастааҕар бэйэтин үбүнэн-харчытынан оскуола, оттон 1917 сыллаахха бастакы научнай библиотека босхо киириилээх ааҕар саалатын аспытын туһунан аҕынна. Владимир Егоров: «1914 сыллаахха Күлүмнүүр бастакы Бүтүн Россиятааҕы норуот үөрэҕириитин съеһигэр оскуолаҕа үөрэтии боппуруоһун көтөхпүтэ. Кини туруорсуутун түмүгүнэн, ити дьыл учуу-таллар семинариялара аһыллыбыта. Манна судаарыстыбаннаһы олох-тоспут биллэр дьоммут Максим Аммосов, Платон Ойуунускай уонна Исидор Барахов үөрэммиттэрэ. Судаарыстыба, өрөспүүбүлүкэ туруктаах буолуута хас биирдиибититтэн тутулуктаах. Онон өрөспүүбүлүкэбит дойдубут үүнэрин-сайдарын туһугар дьоһун солбугу иитэн таһаарарга туох кыаллары барытын оҥорор», — диэн эттэ. Өрөспүүбүлүкэ Общественнай палаататын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Гриценко репрессия кэмигэр Россия уонна Саха сирин бастыҥ уолаттара уонна кыргыттара сиэртибэ буолбуттарын, кинилэри кэриэстиир, өйдүүр-саныыр тыыннаахтар ытык иэспит буоларын туһунан бэлиэтээтэ.

Историяны ытыктыах тустаахпыт

Ыччат аатыттан М.К. Аммосов аатынан ХИФУ юридическай факуль-тетын төрдүс курсун устудьуона, устудьуоннар профсоюзтарын тэрилтэтин бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы, Россия ИДьМ-н иһинэн үлэлиир Общественнай сэбиэт эппиэттиир сэкирэтээрэ Василий Попов тыл эттэ. Кини: «Мин манна кэлэн турар-бынан киэн туттабын. Бу күн үгүстэргэ история хас биирдии киһиэхэ улахан суолталааҕын өйдөттө. Михаил Ломо-носов уруккутун билбэт норуот, инни-китэ суоҕун туһунан этэн турардаах. Биһиги хаан тохтуулаах историябытын өйдүөх-саныах тустаахпыт. Толкуйа суох, акаары быһыылар туохха ти-эрдэллэрин саныах-өйдүөх туста-ахпыт. Мин үөрэнэр университетым устудьуоннарын, өрөспүүбүлүкэ ыччатын уруккуну, ааспыты умнубаккытыгар, өйдүү-саныы, ахта сылдьаргытыгар, историяны ытык-тыыргытыгар ыҥырабын. Сахабыт сиригэр араас итэҕэллээх үгүс омук олорор. Биһигини өрөспүүбүлүкэбит, дойдубут Россия Федерацията ситимниир, сомоҕолуур. Төрөөбүт дойдубут туһугар күүспүтүн-уохпутун, өйбүтүн-санаабытын биэрэн туран үлэлиэхтээхпит-хамсыахтаахпыт», -диэн эттэ. Тэрээһиҥҥэ мустубут аҕа саастаах дьон эдэр киһи ис киирбэх этиититтэн дьоһуннаах солбук үүнэн эрэр эбит диэн астыммыттарын биллэрдилэр. Тэрээһини Дьокуускай куо-рат 1 №-дээх орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ ис дууһаларыттан аахпыт төрөөбүт дойдуларын туһунан хоһоонноро киэргэттэ.