Аҕатын кытта саҥалыы көрсүбүттүү

— Ийэм, Софронова Фаина Тихоновна, урукку Учур оройуонун Лаппы диэн ааттаах, кыракый холкуос үлэлээн олорбут бүтэҥи сиригэр-уотугар 1919 сыллаахха төрөөбүт, — диэн кэпсиир Р.Е.Филиппова. – 1938 сылга ЯФАШ-ы бүтэрэн, Саккырыыр оройуонун Ламыҥха нэһилиэгэр Сэбээн Күөлгэ биэлсэринэн ананан барар. Ийэм аҕата, Тихон Софронов, саха, учуутал сэминээрийэтин бүтэрбит курдук. Учур Лаппытыгар оскуоланы аһан үлэлэппит. Кэлин эрэпириэссийэҕэ эриллэн, хаайылла сылдьан баран босхоломмут. Сааһыран баран, хойутуу өлбүтэ. Ийэм ийэтэ, эбэм, омугунан эбэҥки. Ийэм Саккырыырга үлэлии тиийэригэр аҕам Егор Петрович Данилов онно олохтоох метеорологическай ыстаансыйа үлэһитэ эбит. Икки эдэр дьон ыал буолаллар, 1939 сылга мин төрүүбүн. 1942 сыл сааһыгар аҕам аармыйаҕа ыҥырыллыбыт, ийэм биһиккини Алдан Чагдатыгар аҕалтаабыт. Ийэбин Гонамҥа ФАП тэриллибитигэр онно сэбиэдиссэйинэн ыыталлар. 1942-1950 с.с. онно үлэлээбитэ.

1943 сылга ийэм кэргэнэ Данилов Е.П. өлбүтүн туһу­нан «хара суругу» тутар. Төрөөбүт Лаппытыгар медпуун аһыллыбытыгар онно кэлэн үлэлиир. Кыракый бөһүөлэктэри, медпууннары, оскуолалары барыларын Кутанаҕа көһөртөөһүн, бөдөҥсүтүү саҕаланар. Ийэм Кутанатааҕы ФАП-ка 1954 сылга, олохтон барыар диэри үлэлээбитэ. Баара-суоҕа 35 сааһыгар быстах өлүүттэн олохтон туораабыта.

Ийэм сэрии бүтүөн иннинэ, Григорьев Егор Романович диэн дойдутун киһитигэр кэргэн тахсан, уол уонна кыыс оҕолору төрөтөр. Ол эрэн, тапсан олорбокко, арахсан хаалаллар. Лаппыга үлэлии олорон Дормидонтов Алексей Иванович диэн киһиэхэ үһүстээн эргэ тахсар. Алексей Иванович Илиҥҥи сэрии кыттыылааҕа, холкуос бэрэссэдээтэлэ этэ. Үчүгэйдик олорбуттара, эмиэ кыыс уонна уол оҕоломмуттара. Ийэм олоҕор дьэ табыллан олорон иһэн, дьоло кылгас буолан, олохтон туораан хаалар. Билигин, бэйэм кырдьан олорон, саныыбын ээ, ийэм барахсан оччолорго букатын оҕотук сааһыгар үөрэхтэнэн, ылбыт идэтинэн дьонун-сэргэтин туһугар үлэлээн-хамсаан хаалаахтаабыт эбит диэн. Сэрии уонна сэрии кэннинээҕи саамай ыарахан сылларга. Олоҕо уһаабыта эбитэ буоллар, өссө төһөлөөх үлэлиэх-хамсыах, туһалыах этэй?! Чахчы олоххо күүстээх тардыһыылаах буолан, хас эмэ төгүл олоҕун хаттаан оҥостон, оҕо-уруу төрөтөн суолун-ииһин хаалларан бардаҕа. Ийэм барахсан чахчы хоһуун дьахтар эбит!

Мин 1956 сыллаахха Дьокуускайдааҕы муусука учуу­луссатыгар байаан кылаа­һыгар үөрэнэ киирбитим. Үөрэнэ сырыттахпына, 1957 сылга аҕам миигин булбута. Куоракка олорор, кэргэннээх эбит этэ. Хаста да дьиэтигэр сылдьыбытым, кыараҕастык, кырыымчыктык олороллор быһыылааҕа. Аҕам, бука, ыарытыйара буолуо, олох бытаарбыт, сэниэтэ суох курдуга. Мин, тыа түҥкэтэх кыыһа, тугу да ыйыталаспаппын, «баар-суох» диэн быстах-остох хоруйунан уолдьаһар быһыылааҕым. Көр, эдэр саас диэн оннук кэнэн, муҥкук буолара эмиэ баар ээ. Төрөппүттэрбэр мин соҕотох оҕолоробун. Аҕам этэн аһарбытынан, аармыйаттан 1950 сыллаахха демобилизацияланан дойдутугар кэлбит. Сэриигэ иккитэ чэпчэкитик, биирдэ ыараханнык бааһырбыт. Хайдах сэриилэспитин, наҕараадатын эҥин туһунан тугу да кэпсээбэтэҕэ. Мин даҕаны ону ыйытар туһунан туох да толкуйа суох киһи этим.

1958 сыллаах сайын каникул­бар дойдубар сылдьан баран кэлбитим, аҕам өлбүт этэ. Төрөөбүт аҕата суох үөскээбит киһи төһө улаханнык курутуйбуппун, билигин кырдьыгынан эттэххэ, өйдөөбөппүн. Мин — кэнэн оҕо киһи, кини — өлүүнү-алдьар­хайы көрбүт, чэгиэн этин сэй­мэктэппит, субу сотору суох буолаары сылдьар киһи, ирэ-хоро кэпсэппэккэ, санаабытын чугастык билсибэккэ, ыкса бодоруспакка хаалбыппыт. Билигин кэлэн, хомойбутум-курутуйбутум иһин, кутурук үүнүө дуо. Хомойуом иһин, айбыт аҕа диэн, күн ийэни кытта тэҥҥэ тутуллуохтаах күндү киһи буоларын, сааһыран баран долоҕойбор түһэрдэҕим үһү.

Быйыл саас кыыһым Сайыына Интэриниэтинэн Аҕа дойду Улуу сэриитигэр наҕараадаламмыттар тустарынан «Норуот хорсун быһыыта», «Мемориал» дааннайдар түмүл­лүбүт баазаларын уон­на РФ Оборуонатын минис­тиэристибэтин архыыбын саайтарыгар тахсан, эһэтин Данилов Егор Петрович туһунан сибидиэнньэлэри ылла. Онон, биһиги дьиэ кэргэн урут аҕабыт, эһэбит Е.П.Данилов туһунан «сэриилэспитэ» эрэ диэн өйдө­бүллээх эбит буоллахпытына, билигин кини кимтэн да итээбэккэ дойдутун, норуотун иннигэр иэһин үрдүк чиэстээхтик толорбутун толору биллибит. Аҕам барахсан саха саарына, уол оҕо чулуута эбит диэн киэн туттабын. Мин кэннибиттэн оҕолорум, кини сиэннэрэ, хос-хос сиэннэрэ оннук эһэлээх этибит диэн өйдүү-саныы, кэриэстии сылдьыахтара.

Аҕа дойду Улуу сэриитин кыт­тыылааҕа, эписсиэр буо­йун Е.П.Данилов кыыһын кэпсээнэ итинник. Раиса Егоровна үлэ бэтэрээнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин сибээһин үтүөлээх үлэһитэ, Мииринэй куоракка 30-ча сыл олорбут, үлэлээбит, бэйэтэ туһунан интэриэһинэй олохтоох киһи. Үс оҕо ийэтэ, икки сиэн эбэтэ. Кэргэнэ, Осип Константинович Филиппов, Чурапчы Чакырыттан төрүттээх, хомсомуол путевкатынан Мииринэйдээҕи эбийиэктэри харабыллыыр дивизиоҥҥа үлэлии барбыт старшай лейтенант чыыннаах эдэр киһи, үлэтин хайысхатын тосту уларытан, «Мир» карьер үүттүүр станогын массынньыыһын көмөлөһөөччүтүнэн, эксва­торщик-массынньыыһынан 21 сыл үлэлээбит хоодуот киһи буолар. Осип Филиппов хостуур бырамыысыланнас ыарахан тиэхинньикэтин кыайа-хото баһылаан, киһи уйана-хатана биллэр ураты усулуобуйалаах производствоҕа уһуннук, тахсыылаахтык үлэлээбит чахчыта саха эр хоһууна.

Осип Филиппов бэйиэт быһыытынан биллэр. Баҕар, киэҥ ааҕааччыга кини хоһоонноро ситэ тиийбэтэх буолуохтарын сөп. Ол эрээри араас омук мустан олорор Мииринэйигэр, өрөспүүбүлүкэ айар дьонун ортотугар Осип Филиппов бэйиэсийэтэ ураты миэстэни ылар. Олоҕун саамай үтүө сылларын уһулуччу ыарахан уонна ураты куһаҕан усулуобуйалаах үлэҕэ атаарбыт оробуочай саха киһитэ, төрөөбүт тылыгар хайдахтаах итии сыһыаннаах, умайар уот тапталлаах буолан, аҥаардас сүрэҕин баҕатынан, санаатын күүһүнэн хомоҕой тыллаах хоһоонньут аатын сүкпүтэ буолуой?! Бэйиэт Осип Филиппов саха норуотун, саха тылын дьиҥ бэриниилээх чулуу киһитэ эбит. Ырыа-хоһоон ыаһахтаах Филипповтар дьиэлэригэр Мииринэй бэйиэттэрэ, саха литэрэтиирэтин биирдиилээн бэрэстэбиитэллэрэ түмсэн, ыалдьыттаан аастахтара аҕай. Дьиэ хаһаайката Раиса Егоровна, бэйэтэ да ырыаҕа-муусукаҕа чугас киһи, Уоһугун «ыарыытын» өйдөөбөтө кэлиэ дуу, санаатынан биир буолан, намчы саннын тоһуйан биэрэн өйөөбөт бэйэлээх буолуо дуу.

Оттон Раиса Егоровна аҕата тыыннааҕар истиҥник, иһирэхтик кэпсэтэн хаалбатах хомолтотун толору өйдүөххэ сөп. Төрөөбүт аҕатын бу диэн өйдөөбөт оҕо, ол үөһэ өссө сэриигэ өлбүт дэнэр киһини түүлүгэр түһээн да көрөр кыаҕа суоҕа эбээт. Ол хаан-уруу киһитин кытары эмискэ көрсүһүү тыа сирин муҥкук оҕотун дууһатын төһөлөөх аймаабытын сэрэйэ эрэ саныахха сөп буолуо. Оттон ол 1943 сыллаахха кэлбит «хара сурук» туох остуоруйалааҕын, Егор Петрович дьонун көрдөөбүтүн дуу, көрдөөбөтөҕүн дуу, урукку кэргэнниилэр икки ардыларыгар туох сыһыан баарын биһиги хаһан да билиэхпит суоҕа уонна ол наадата да суох буолуоҕа. Олох хаһан баҕарар уустук. Оттон кырыыстаах сэрии мөлүйүөнүнэн дьон дьылҕатынан оонньуура, үнтү тэпсэн үрдүнэн барара – ол кини суруллубатах сокуона.

Хас биирдиибит муҥ саатар бэйэлээх бэйэбитигэр чиэһинэйдик билиниэҕиҥ эрэ, чугас дьоммутугар булгуччу этиэхтээх, хаһаана сылдьар тылларбытын умнан-тэмнэн, тиэтэйэн-саарайан, хойуккуга көһөрөн эппэккэ хаалбыппытын. Кырдьаҕас төрөппүттэриҥ тыыннаах эрдэхтэринэ, сиһилии ыйыталаспакка, кэпсэтиннэрбэккэ хаалбыккыттан хойутаан хомо­йууну. Искэр саныы, өйгөр тута сылдьар сылаас, сымнаҕас тылларгын, кыбыстыбыта буолан, таскар таһаарбакка хаалбыккын. Киһи барахсан бу олоххо букатын кэлбиттии сананан, чугас дьонун кытары истиҥ сыһыанын хойуккуга көһөрөр, кэлиҥҥигэ хаһаанар үйэлээх үгэһэ, арааһа, кини бу олоххо хатылаан оҥоро турар алҕастарыттан биирдэстэрэ быһыылаах.

Гвардия младшай сержана Данилов Егор Петрович наҕа­раадаламмыт лииһиттэн:
«1943 сыл от ыйын 15-16 күннэригэр Курскай уобалас Поныревскай оройуон Соревнование дэриэбинэтин иһин кыргыһыыга младшай сержант Данилов Е.П. өлбүт отделение хамандыырын солбуйан, 3 төгүл отделениетын атаакаҕа киллэрдэ. Өстөөх дзотугар бастакынан ойон киирэн, ньиэмэс икки саллаатын ыстыыгынан өлөрдө». Бу хорсун быһыытын иһин Данилов Е.П. «Хорсунун иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыт.

Наҕараадалыыр лиистэн:
1945 сыл. Муус устар 29 күнэ. « Младшай лейтенант Данилов Е.П. Одер өрүһү туорааһыҥҥа уонна 43,5 үрдэли ылыы иһин кыргыһыыга хорсун уонна эр санаалаах хамандыыр буоларын көрдөрдө. 1945 сыл муус устар 20 уонна 21 күннэригэр таб. Данилов өрүһү туорааһыҥҥа биир бастакынан турунан, бэйэтин взводун саллааттарыгар тус холобуру көрдөрдө.

43,5 үрдэл иһин кыргыһыыга, взводун иннигэр сылдьан, аптамаатынан өстөөх икки саллаатын өлөрөн, бэйэтин байыастарыгар хорсун буолуу тус холобурун көрдөрдө. Бойобуой сорудах ситиһиилээхтик толоруллуутугар үчүгэй кыттыыны ылла.

Бу кыргыһыыга таб. Да­нилов өстөөх буулдьатыттан баа­һырыыны ылла.
Хорсунун, эр санаатын көрдөрбүтүн иһин, таб. Данилов «Аҕа дойду сэриитин» ll истиэпэннээх уордьанынан наҕараадаланарга сөптөөх»
Полка хамандыыра: подполковник Высоцкай.

Бу ааттаммыт уордьан оннугар мл. лейтенант Данилов Е.П. «Кыһыл Сулус» уордьанынан наҕараадаламмыт. Егор Петрович сэриилэспитин устата иккитэ халымырдык, биирдэ ыараханнык бааһырбыт. Кини 1950 сылга диэри аармыйаҕа сулууспалаабыт. Кыыһыгар эмиэ оннук эппит. Кэлиҥҥи аҕыйах докумуоҥҥа званиета лейтенанынан сурул­лубут.

Наҕараадалыыр лиистэн:
«Билигин гвардия младшай лейтенана Данилов Е.П. харабыл ротатын строевой взводун хамандыырын дуоһунаһыгар сылдьар. Взводугар дьарыктары сатабыллаахтык ыытар. Кини хамаандалыыр взвода үчүгэй дьиссипилиинэтинэн уонна гарнизоннай сулууспаны эҥкилэ суох толорорунан уратыйар.

Гв.мл.лейтенана Да­нилов бырабыыталыстыба наҕараадатын «Кыһыл Сулус» уордьаны ыларга сөптөөх».

210 №-дээх лааҕыр комендана подполковник Бондаренко. 1945 сыл. Бэс ыйын 28 күнэ.

Ким да умнуллуо, туох да умнуллуо суохтаах. Егор Петрович бииргэ төрөөбүт быраата Баһылай Илиҥҥи боруоҥҥа сулууспалаабыт. 1994 сыллаахха олохтон барбыт. Оҕолордоох, кэргэнэ билигин баар. Олох салҕанар, хойутаан да буоллар, буойун эписсиэр чугас дьоно аҕаларын, эһэлэрин туһунан докумуоҥҥа олоҕурбут чахчыны биллэхтэрэ.

Саха биир ньургуна, Ийэ дойдутун хорсуннук көмүскээбит Егор Петрович Данилов сырдык аата атыттары кытта ахтылла, ааттана туруохтун!
Прокопий ИВАНОВ.