Америка эрдэ уhуктар сиригэр…

Хотугу Марианскай арыылар Чуумпу океан киин чааһыгар сыталлар. Бу Хотугу Марианскай арыылар түмсүүлэригэр Марианскай архипелаг 14 арыыта киирсэр. Олортон саамай улаханнара Сайпан, Тиниан уонна Рота туризм эбийиэктэринэн буолаллар. Уоннааҕы арыылар үгүстэрэ иччитэхтэр.

Биһиги Сайпан арыыга тохтообуппут. Россия гражданнара Хотугу Марианскай арыыларга 45 күн устата визата суох сылдьыахтарын сөп. Ол эрээри, Америка визата суох, арыылартан АХШ атын сиригэр-уотугар тахсар көҥүллэммэт. Россияттан ордук Сеул нөҥүө көтөн тиийэр табыгастаах. Итиэннэ Япония сорох куораттарыттан эмиэ тиийиэххэ сөп. Биһиги Соҕуруу Корея Инчхон аэропордуттан 4 чаас 30 мүнүүтэнэн көтөн тиийбиппит. Сайпан арыы иэнэ — 145 тыһ. кв. км кэриҥэ. Хотуттан соҕуруу диэки уһуна — 21 км, илинтэн арҕаа — 8,8 км. Олохтоох нэһилиэнньэ үксэ арыы арҕааҥҥы өттүгэр олорор. Арыы саамай үрдүк миэстэтэ — Тапочао хайа (473 м). Күн-дьыл туруга төгүрүк сыл устата 27°0С. От ыйыгар — атырдьах ыйыгар ардах түһэр кэмэ, ол эрээри түүн эрэ ардахтыыр буолан, күнүс күннээх буолар үһү. Хотугу Марианскай арыылартан илин диэки айаннаатахха, саамай биллэр кэрэхсэбиллээх сир — 10 900 м дириҥнээх Марианскай хаспах баар. Арыыларга аан бастаан кимнээх олохсуйбуттарын туһунан интэриэһиргээн аахпытым. Олохтоох нэһилиэнньэ — чаморро өбүгэлэрэ 3500 кэриҥэ сыл анараа өттүгэр Соҕуруулуу-Илин Азияттан каноэ-тыыларга устан кэлбиттэр. Кинилэр бэйэлэрин кытта сорох үгэстэри илдьэ кэлбиттэр. Холобура, дьиэлэри сыбаайаларга тутуу. Ол эрээри, сотору чаморролар киһи олоҕор кутталлаах кыыл, өрүс угуттааһына суоҕун өйдөөн, үрдүк дьиэлэри тутан бүппүттэр. Арыыларга европеецтар кэлэллэрин саҕана чаморро биистэрэ таас үйэҕэ олороллор, матриархат кэмэ эбит. 1521 сыллаахха европеецтарга Хотугу Марианскай арыылары арыйбыт киһинэн Фернан Магеллан буолар. Оттон 1565 сыллаахха Испания бас билиитигэр киирбиттэр. Испанецтар күүстэринэн христианствоны ылыннарбыттар. Ол эрээри чаморро дьоно континентан кэлбит ыарыылартан иммунитеттара суох эбит. Ол түмүгэр кинилэр ахсаан­нара 100 тыһ. киһиттэн 3 тыһ. тиийэ аҕыйаабыт. 1899 сыллаахха Испания арыылары Германияҕа атыылаабыт. Ньиэмэстэр атыылаһан баран тута плантациялары тэрийэн барбыттар. Ол эрээри Бастакы аан дойду сэриитин кэнниттэн Германия бас билиилэриттэн маппыт, онон 1914 сыллаахха арыылар Япония салайыытыгар киирбиттэр. Дьоппуоннар тростник саахарын үүннэрээри тыһыынчанан кокос маһын уонна тропическай тыалары суох оҥорбуттар. Онон рафинад-саахар аан бастаан манна үөскээбит. Онтон Иккис аан дойду сэриитэ саҕаламмыт… Сайпан иһин охсуһуу (бэс ыйын 15 к. – от ыйын 9 к., 1944 сыл) АХШ байыаннай кµµстэрин кимэн киириилээх бастакы кыргыґыылара этэ. Япония премьер-миниистирэ Хидэки Тодзио Сайпаны былдьатан баран астаапкаҕа тахсыбыт, арыы американскай бомбардировщиктар базалара буолбута. 1947 сыллаахха Хотугу Марианскай арыылар АХШ бэриллибиттэр. 1976 сыллаахха кинилэр судаарыстыбаннай тутул систиэмэтин талбыт Микронезия арыыларыттан биирдэстэрэ буолбуттара. Ити курдук, аан дойду картатыгар саҥа судаарыстыба – Хотугу Марианскай арыылар түмсүүлэрэ баар буолбута. 1986 сыллаахха сэтинньи 4 күнүгэр АХШ-ын кытта арыылар политическай сойуустарын туґунан бµтэґиктээх сібµлэґиии күүһүгэр киирбитэ. Билигин арыыларга ордук Японияттан, Кореяттан, Кытайтан туристар сынньана тиийэллэр эбит. Кинилэр Сайпан, Тиниан уонна Рота арыыларга сынньаналлар. Ити арыылар икки ардыларыгар Америка компанияларын чааһынай самолеттарынан эрэ айанныахха сөп. 10-30 мүнүүтэ устата көтөллөр. Ити бэйэтэ экскурсия кэриэтэ. Сайпаҥҥа тырааныспарга наадыйар дьон массыына куортамнаһаллар. Массыы­наны куортамҥа биэрэр µгүс бөдөҥ компаниялар бааллар — Hertz, Avis, Islander Rent-a-Car, National/Alamo Car Rental уо.д.а. Туристарга үксүн Японияҕа уонна Кореяҕа оҥоһуллубут массыыналары уларсаллар, ол эрээри халыҥ хармааннаах дьон Ford Mustang, Hummer уо.д.а. кабриолеттары куортамнаһыан сөп. Массыына куортамнааһын төлөбүрэ күҥҥэ 55 доллартан саҕаланар. Массыына уларсар туһугар бэйэҕин кытта хайаан да норуоттар икки ардыларынааҕы массыына ыытар быраапкын илдьэ сылдьыахтааххын. Сайпаҥҥа общественнай тырааныспар суох. Массыына куортамнаһар кыаҕа суох туристарга саамай табыгастаах тырааныспар —дьону босхо тиэйэр шаттл-автобустар. Сайпан устун таксинан айанныыр төлөбүр орто кээмэйэ — 2,5 $. Улахан таһаҕас иһин эбии 1 $ көрдүөхтэрин сөп. Ону таһынан Сайпан иһигэр мопед эбэтэр велосипед уларсан сылдьаллар эбит. Тас дойдуга тиийбит ханнык баҕарар турист аан бастаан аһын-үөлүн көрүнэр. Ас-үөл, бородуукта сыаната үрдүк соҕус эбит. Кыра бытыылкалаах уу — 1-1,5 $, рестораҥҥа биир киһи эбиэтэ — 12-20 $. Хотугу Марианскай арыылар куукуналара Япония, Испания, Корея уонна АХШ µгэскэ киирбит бүлүүдэлэриттэн түмүллэн оҥоһуллар. Арай уратылара диэн, олус элбэх балык ас уонна муора бородуукталара, араас амтаннаах соус туттуллаллар. Кинилэр үгэс буолбут бүлүүдэлэриттэн биир саамай минньигэстэрэ – креветкаттан, кокос сымнаҕаһыттан, биэрэстэн уонна лимонтан оҥоһуллар келогвин. Итиэннэ Ум диэн чаморро омук үгэс буолбут бүлүүдэтэ баар. Балыктааһын — олохтоохтор эрэ буолбакка, туристар эмиэ саамай сөбүлээн дьарыктанар көрүҥнэрэ. Балыгы хаптаран баран кокос үүтүгэр маринуйдууллар, банан маһын сэбирдэҕэр суулаан баран буһаран сииллэр. Арыыларга фрукта араас көрүҥэ үүнэр: гуава, авокадо, манго, ананас, вишня (Барбадосс уонна Суринам киэнэ), кивига майгынныыр «чико», банан хас да көрүҥэ, Ямайка сливата, гранат, атис (черимойя). Олохтоохтор кэпсииллэринэн, ыам ыйыгар хас субуота ахсын Taste of the Marianas («Вкус Марианских островов») диэн фестиваль ыытыллар үһү. Фестиваль Америкатаа±ы мемориальнай пааркаҕа буолар. Манна ыалдьыттар национальнай куукуналар бастыҥ бүлүүдэлэрин амсайар кыахтаахтар.