Арыгыттан толору босхолонуу — чөл буолуу

Арыгы дэлэйиитин Өксөкүлээх Өлөксөй «Арыгы» диэн айымньытыгар маннык ойуулаабыт эбит:
“Улуус-улуус
Улаҕатын тухары тунуйда…
Тайҕаҕа тахсан тарҕанна…
Муустаах муора
Буурҕатын быыһыгар
Бур-бур буруоламмыт
Булчуттар сордоохтору
Булан муҥнаталаата…
Саха сирин барытын сабардаата”.

Хотугулуу-Илиҥҥи Федеральнай университет медицинскэй институтун анатомия кафедратын сэбиэдиссэйэ, медицинскэй наука доктора, профессор, наука уонна искусство Петровскай Академиятын академига, СӨ Духуобунас Академиятын академига, Аан дойдутааҕы патология Академиятын академига, Аан дойдутааҕы чөл буолуу (трезвость) Академиятын вице-президенэ, Россиятааҕы “Билии” общество Саха сиринээҕи тэрилтэтин сүрүн лектора, СӨ наукатын үтүөлээх үлэһитэ Карл Георгиевич Башарины көрсөн кэпсэттим. Карл Георгиевич арыгы, табах, наркотик саамай доруобуйаҕа буортулаах дьаллыктар буолалларын өйдөтөр сыаллаах лекцияларын туһунан билбэт, истибэтэх киһи, бука, аҕыйаҕа буолуо. Бүгүн Карл Георгиевич ааҕааччыларбытыгар анаан 2009 сылтан ыытыллар “Углов ааҕыыларын”, арыгы буортутун, собриология сүрүн сокуонун туһунан кэпсиир.

— 2009 сылтан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет бастакы кууруһун устудьуоннарыгар анаан “Углов ааҕыылара” ыытыллаллар. Академик Федор Григорьевич Углов – аан дойду биллиилээх гуманиһа, учуонай, общественнай деятель, аан дойду хирурдарын патриарха. Углов Гиннес рекордун кинигэтигэр саамай өр үлэлээбит хирург быһыытынан киирбитэ. Кини сүүс сааһыгар диэри эпэрээссийэ оҥорбута. Александр Пушкин “Евгений Онегин” айымньытын нойосуус билэр этэ. Сүүс сааһыгар диэри ачыкыта суох ааҕара. Чөл олоҕу тутуһан, кини үйэтигэр биирдэ да табаҕы тардыбатах, арыгыны испэтэх. Күнүттэн-дьылыттан тутулуга суох, күн аайы таһырдьа тахсан тымныы ууну куттара. 50-тан тахса сыл устата «Союз борьбы за народную трезвость» салайбыта.Аан дойдутааҕы чөл буолуу (трезвость) Академиятын Бочуоттаах Президенэ этэ. Федор Григорьевич Углов арыгы, табах, наркотик буортутун туһунан уонтан тахса кинигэни суруйбута. Мин кинини тус бэйэтин билэр этим. Онон Углову кытта сирэй көрсөн кэпсэппит, алтыспыт дьоллоохпун. 2004 сыллаахха алтынньы 5 күнүгэр Санкт-Петербург куоракка 100 сааһын бэлиэтиир үөрүүлээх үбүлүөйүгэр ыҥырбыта. 2008 сыллаахха 104 сааһыгар сылдьан олохтон туораабыта. Аан дойдутааҕы чөл буолуу (трезвость) Академиятын быһаарыытынан, сыл аайы бүтүн Россия таһымнаах “Углов ааҕыылара” ыытыллаллар. Биһиэхэ 2009 сыллаахха аан бастаан СГУ-га буолбута. Тэрээһиҥҥэ ити Аан дойдутааҕы Академия Президенэ Александр Николаевич Маюров, психоаналитиктар Аан дойдутааҕы ассоциацияларын Президенэ Владимир Георгиевич Жданов кэлэн кыттыыны ылбыттара.

“Углов ааҕыылара”, мин ааҕар лекцияларым – киһи мэйиитигэр тыл күүһүнэн прививкаҕа тэҥнээхтэр. Араас ыарыыттан прививка ылаҕыт дии? Оннук курдук, киһи мэйиитигэр тылынан прививка буолар.

40-тан тахса сыл ыстаастаах патологоанатом быраас буоларым быһыытынан, ханна да суох матырыйааллары хомуйан патологоанатомическай музей тэрийбитим. Музейга арыгыны испит, табаҕы тардыбыт дьон уорганнара, арыгыны испит, табаҕы тардыбыт дьонтон төннүбүт төрүөх оҕолор бааллар.

Сүүс сыл анараа өттүгэр аан дойдуга 26 % «үрүҥ дьон» бааллар этэ. Билигин олортон 8% эрэ хаалбыт. Тоҕо? Тоҕо диэтэр, кинилэр элбэх арыгыны иһэллэрэ. Французтар да билигин олус аҕыйаатылар. Саха сиригэр сыл аайы арыгыттан 500 киһи өлөр. Бу көрдөрүү бэйэбит да аҕыйах ахсааннаах норуокка наһаа улахан сүтүк. Россияҕа сыл аайы арыгыттан 1,5 мөлүйүөн киһи өлөр уонна 200 тыһыынча ыарыһах оҕо төрүүр. Арыгыттан сылтаан туох баар алдьархай барыта тахсар: үлэтэ суох буолуу, баһаар, киһи өлүүтэ, оһол… Алдьархай глобальнай проблема.

Онон, бу сокуон хас биирдии киһи өйүгэр-санаатыгар тиийиэн наада. Сокуон туһунан кэпсээн, көрдөрөн дьон-сэргэ ортотугар улахан иһитиннэрэр-тарҕатар үлэни ыытарга уолдьаста. Оҕо саадыттан саҕалаан Бырабыыталыстыбаҕа тиийэ. Сааһыттан, дьүһүнүттэн, омугуттан тутулуга суох, бар дьоҥҥо барыларыгар тиэрдиэхтээхпит.

Сүүс сыл анараа өттүгэр, 1914 сыллаахха, ыраахтааҕы Николай II Россияҕа «кураанах» сокуону олохтообута. Биир сыл иһигэр олох-дьаһах тупсан, оҕо төрөөһүнэ элбээбитэ. Ону атын омуктар ордуҕурҕаан сөбүлээбэккэлэр, сэрии саҕаламмыта. Арай эмискэччи Россия олоҕо-дьаһаҕа тупсан барбытыгар, атын государстволар тута Россияны утары холбоһо түһэллэр уонна ол түмүгэр улахан сэрии буолбута…

Оттон билигин былаас таһымыгар арыгыны сокуонунан ылан бобон, хааччахтаан кэбиһэр уустук…Саамай сүрүнэ диэн, арыгы буортутун туһунан дьон толкуйдаан өйүгэр-санаатыгар хатаан кэбиһиэн наада. Бары өйдөөтөхтөрүнэ биирдэ аккаастаныахтара, ким да арыгыны атыылаһа, иһэ сүүрүө суоҕа.

Академик Карл Башарин санаатын истэн баран, маннык түмүккэ кэллим: төһө да сокуон ылылларын, хааччахтааһын үлэтэ ыытылларын үрдүнэн, уопсастыба итирдэр утахтан аккаастанар санаата суох. Арыгыны атыылыыр маҕаһыыннар, алкомаркеттар арылла тураллар, урбаанньыттар дохуот киллэринэр сыаллаах итирдэр утаҕы атыылыылларын хааччахтаабатылар. Дьиэ таһынааҕы хас да бородуукта маҕаһыыннарыгар анал арыгы атыылыыр муннуктар тэриллэн эрэллэрин күн аайы көрө-истэ сылдьабыт. Ону таһынан арыгыны сокуоннайа суохтук атыылааччылар күн-түүн элбээн иһэллэр. Кинилэри аһан-сабан, ыстарааптаан киһи тугу да ситиһиэ суох. Кырдьык, Карл Георгиевич этэрин курдук, хас биирдии киһи өйүгэр-санаатыгар арыгы буортутун туһунан ырытан, толкуйдаан, иһэртэн аккаастаныан наада. Оччоҕо эрэ алдьархайы үөскэтэр аһыы утаҕы кыайыахпыт! Маныаха тустаах арыгыны утары оруннаахтык охсуһууга сорук туруорунан, иһитиннэрэр-тарҕатар үлэни саҕалыыры наадалааҕынан ааҕабын.

Мария ПАВЛОВА.

Хаартыскалары профессор К.Г. Башарин
«Алкоголь ­— коварный ­­разрушитель организма человека» кинигэтиттэн туһанныбыт.