Өбүгэ кэс тылын энчирэппэт соруктанан

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин аатыттан «Чолбон» уонна «Полярная звезда» сурунааллар эрэдээксийэлэрин бүгүҥҥү бэлиэ күнүнэн эҕэрдэлиибин.

1926 сыллаахха «Чолбон» сурунаал тахсыыта саха литературнай тыла, сахалыы суруналыыстыка олохсуйуутугар, сайдарыгар быһаарар улахан суолталаммыта. Ол эрээри сахалыы бэчээт историята сэбиэскэй кэм быдан инниттэн саҕаламмытын бэлиэтиибин. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинэ, 1912 сыл балаҕан ыйын 1 күнүгэр, Дьокуускайга «Саха саӨата» («Голос якута») диэн ааттаах бастакы общественнай сурунаал тахсыбыта. Бу биһиги өрөспүүбүлүкэбит периодическай бэчээтин историятыгар бастакы сахалыы сурунаал эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ периодическай бэчээтин историятыгар бүттүүнүгэр бастакы тутулуга суох общественнай-политическай сурунаал буолбута. «Ленские волны» диэн нууччалыы тыллаах иккис сурунаал «Саха саӨатын» кэнниттэн сыл буолан баран тахсыбыта.

«Саха саҥата» сурунаалы Василий Васильевич Никифоров-Күлүмнүүр салайааччылаах саха интеллигенциятын бөлөҕө таһаарбыта. Өскөтүн, салгыы дириҥэтэн этэр буоллахха, биһиги кэлэр 2017 сылга икки историческай бэлиэ түгэни: 1907 сыл от ыйыгар «Саха дойдута» – «Якутская жизнь» диэн сахалыы тылынан бастакы хаһыат тахсыбыта 110 сылын уонна 2017 сыл балаҕан ыйын 1 күнүгэр «Саха саӨата» диэн сахалыы бастакы сурунаал тахсыбыта 105 сылын бэлиэтиэхпит. Саха суруналыыстыката, саха литературнай тыла Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинэ үөскээбитэ уонна Саха сирин эрэ буолбакка, бүтүн дойду норуоттарын култууралара, искусстволара сайдарыгар улахан көмөлөөх «култуурунай өрөбөлүүссүйэ» бэлиитикэтэ саҕаланыан иннинэ олохтоох саха үөрэхтээхтэрин кыһамньыларынан төрүттэммитэ. Бастакы хаһыаттарга, сурунаалларга саха литературнай тыла үөскээбитэ, чочуллубута, кэлин саха литературатын классиктара буолбут элбэх суруйааччылар бэйэлэрин бастакы айымньыларын таһаарбыттара, айар дьоҕурдарын сайыннарбыттара, кылааннаабыттара.
Эһиги билэргит курдук, 1912 сыллаахха «Саха саӨата» сурунаалга, билигин ити студеннар бөлөхтөрө ааҕан иһитиннэрбит, Анемподист Иванович Софронов «Төрөөбүт дойду» диэн хоһооно аан бастаан бэчээттэнэн тахсыбыта. 1913 сыллаахха эмиэ бу сурунаалга Алексей Елисеевич Кулаковскай «Борокуот аал» хоһоонун бастакы вариана «Уот тыыннаах улахан оӨочо» диэн ааттанан аан бастаан бэчээттэнэн тахсыбыта. Таатта аатырбыт олоӨхоһута Константин Григорьевич Оросин «Сир ийэ айыллыбыт ырыата» диэн бастакы эпическэй айымньыта эмиэ «Саха саҥатыгар» бэчээттэммитэ. Бу бастакы хаһыаттарга уонна сурунаалга кэлин «Чолбон» сурунаал бастакы редактордарыттан, таһаарааччыларыттан биирдэстэрэ буолбут А.И.Софронов быһаччы кыттыыны ылбыта, өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи сахалыы таһаарыыларга үлэлээбитэ.
Сахалыы хаһыаттар, сурунааллар утумнаһыылара бүгүҥҥү күҥҥэ диэри салҕанар. «Чолбон», «Полярная звезда» сурунааллар билиҥҥи эрэдээксийэлэрин үлэһиттэрэ биһиги сахабыт литературатыгар, периодическай бэчээккэ уонна суруналыыстыкаҕа олохсутуллубут үгэс салҕанарын туһугар улахан соругу илдьэ сылдьаллар. Сурунаал салайааччылара да, үлэһиттэрэ да саха литературата, саха суруналыыстыката, саха бэчээтэ биир төрүттээх, биир суоллаах-иистээх буолалларын уонна салгыы бу суолунан сайдалларын туһугар утумнааһын суолтатын дьэҥкэтик өйдүүллэр.
Урукку сылларга сурунаалы салайбыт Анемподист Иванович Софронов – Алампа, Николай Егорович Мординов – Амма Аччыгыйа, Алексей Андреевич Иванов – Күндэ, Владимир Михайлович Новиков – Күннүк Уурастыырап, Серафим Романович Кулачиков – Эллэй, Николай Гаврилович Золотарев – Николай Якутскай, Дмитрий Васильевич Кириллин, Василий Семенович Яковлев – Далан, Петр Денисович Аввакумов уо.д.а. курдук биһиги уһулуччулаах классик суруйааччыларбыт ааттара куруутун ахтылла турдун, саӨа көлүөнэ сурунаал үлэһиттэригэр суолдьут сулус буоллун.
Саха норуотун чаҕылхай уола Максим Кирович Аммосов 2017 сылга төрөөбүтэ 120 сыла туолар. Бу бэлиэ түгэни көрсө Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Кыргызстан Бырабыыталыстыбалара кыттыгас тэрээһиннэри ыытар туһунан быһаарыы ылыннылар. Бу тэрээһиннэр чэрчилэринэн биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр кэлэр сылга Кыргыз Республикатын култууратын, литературатын, искусствотын күннэрэ ыытыллара былааннанар. Эһиги билэргит курдук, 1966 сыллаахха, үйэ аӨаарын анараа өттүгэр, оччотооҕу Кыргызстан суруналыыстарын союһун бэрэссэдээтэлэ Токтоболот Абдумомунов салалтатынан кыргыз омук суруйааччыларын улахан делегацията Саха сиригэр кэлэ сылдьыбыта. Кинилэри биһиги өттүбүтүттэн Семен Петрович Данилов, Серафим Романович Кулачиков – Эллэй, Николай Гаврилович Золотарев – Николай Якутскай, Моисей Дмитриевич Ефимов, Иван Егорович Федосеев – Доосо уо.д.а. суруйааччылар көрсүбүттэрэ. Ол дьоһуннаах түгэн кэнниттэн 50 сыл буолан баран кыргыз суруйааччыларын улахан бөлөҕө кэлэрэ күүтүллэр. Билигин кыргыз уонна саха сурунааллара поэзия, проза, драма айымньыларын хардарыта атастаһан, бэчээккэ таһаарыыны, тылбааһы саҕалыылларыгар этии баар. Онуоха биһиги хаһыаттарбыт, сурунаалларбыт, чуолаан “Чолбон” сурунаал, үлэһиттэрин кыттаргытыгар ыӨырабын. Былырыын Султан Раев кэпсээнэ Д.Н.Макеев тылбааһынан бэчээккэ тахсыбыта. Бу үрдүк таһымнаах, бэртээхэй тылбаас этэ. Маннык үтүө үгэс салҕанан, 2017 сылга былааннаах үлэ ыытыллыах тустаах.
Бүгүн мин өрөспүүбүлүкэ парламенын аатыттан “Чолбон” уонна “Полярная звезда” сурунааллар кэлэктииптэригэр саха литературатыгар утумнаах үлэлэрин иһин махталбын тиэрдиэхпин баҕарабын. Саха сирин историятыгар, норуотун сайдыытыгар дьоһун суолталаах Саха бэчээтэ төрүттэммитэ 110 сылыгар аналлаах тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттаргытыгар, күүс-көмө буоларгытыгар ыӨырабын уонна “Саха саӨата” сурунаал бастакы нүөмэрдэрин “Чолбон” сурунаал эрэдээктэригэр бэлэхтиибин.
“Чолбон” сурунаал үлэһит­тэригэр, сүрүннүүр эрэдээктэрдэр Данил Николаевич Макеевка, Владислав Семенович Доллоновка улахан ситиһиилэри, бастакы көлүөнэ саха интеллигенцията олук уурбут суолунан сахалыы суруналыыстыка, сахалыы литературнай тыл, сахалыы бэчээт сайдарын туһугар, кинилэр үлэлэспит үлэлэрин, кинилэр дьулуспут дьулуһууларын утумнаан, салҕаан, кыахтаах, дьоҕурдаах суруйааччылары, суруналыыстары, дьону-сэргэни бэйэҕит тулаҕытыгар түмэн саха дьонун, саха ааҕааччытын болҕомтотун тардар гына ордук сэргэхтик, таһымнаахтык, тэтимнээхтик үлэлээҥ диэн баҕа санаабын этэбин.

Сэтинньи 18 күнэ 2016 сыл.

Саха сиригэр интеллигенция бастыҥ бэрэстэбиитэллэрин өҥөтүнэн бастакы литературнай сурунааллар ХХ үйэ саҥатыгар тахсыбыттара. 1926 сыл алтынньытыгар саха тылынан «Чолбон» сурунаал бастакы нүөмэрэ күн сирин көрбүтэ. Кылаабынай редакторынан саха уус-уран литературатын төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ Анемподист Софронов, редакция чилиэннэрэ Василий Леонтьев, Алексей Бояров, Алексей Иванов – Күндэ этилэр. Ол кэмтэн сурунаал аата хаста да уларытыллыбыта: «Кыһыл ыллык», «Уус-уран литература», «Хотугу сулус». 1990 сыл тохсунньу 1 күнүттэн сурунаалга бастакы «Чолбон» аата төннөрүллүбүтэ. Уус-уран литератураны, уопсастыбаны, политическай олоҕу сырдатар сурунаал саха литературата сайдыытыгар, духуобунаһы бөҕөргөтүүгэ итиэннэ саха тылын харыстааһыӨӨа улахан оруоллаах.
«Полярная звезда» сурунаал 1956 сылга «Хотугу сулус» төрүтүгэр бэчээттэнэн барбыта. 1989 сылтан бэйэтэ туспа таһаарыынан буолар. Манна Саха сирин нууччалыы тыллаах ааптардарын айымньылара тахсаллар.