Дьаамсыктар суолларын батыһа

Сыыппаранан

“Судаарыстыбаннай дьаам­сыктар суолларынан” экспедиция чилиэннэрэ от ыйын 14 күнүгэр Иркутскай-Дьокуускай хайысханан айаҥҥа туруммуттара. Машруттарын устата 2750 км буолбут, онтон 1800 км өрүһүнэн, 950 км массыынан айаннаабыттар уонна 126 почта станциятыгар сылдьан ааспыттар.

Экспедиция кыттааччылара: иилээччи-саҕалааччы СӨ судаарыстыбаннай мунньаҕын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Анатолий Добрянцев, географическай наука кандидата Юрий Данилов, историческай наука кандидата Екатерина Строгова, А.Е.Кулаковскай аатынан норуоттар доҕордоһууларын култуура национальнай киинин салайааччыта Ирина Стрекаловская, Ис дьыала сулууспатын подполковнига Лидия Яйлиян, СӨ ИДьМ култуурунай киинин начальнига Юта Асекритов, РФ ИДьМ Уус-Алданнааҥы салаатын үлэһитэ Ньургуйаана Федорова, Хаҥалас улууһун Тойон-Арыы сэлиэнньэтин Култууратын киинин үлэһитэ Валерий Варфоломеев.

Оспотох былыргы суолларынан

Биллэрин курдук, Хаҥалас улууһугар судаарыстыбаннай дьаамсыктар олохсуйаннар, бааһына сирдэрин оҥорон, бурдук олордуунан дьарыктаммыттара, оҕуруот аһын олордоллоро. Өлүөнэ өрүс устун Витимтэн Дьокуускайга диэри судаарыстыбаннай дьаамсыктар почтаны уонна судаарыстыбаннай докумуоннары таһаллара.
Экспедиция чилиэннэрэ айаҥҥа турунуохтарын иннинэ суруналыыстары кытары көрсүспүттэрэ. Онно экспедиция сыалын-соругун туһунан чопчу быһааран биэрбиттэрэ. Вице-спикер Анатолий Добрянцев судаарыстыбаннай дьаамсыктар үлэлэрин суолтатыгар дьон-сэргэ болҕомтотун тарпыта ыраатта. “Судаарыстыбаннай дьаамсыктар дойдубут историятыгар ытыктабыллаахтык суруллан хаалар бырааптаахтах. Ардаҕы-хаары, тыалы-кууһу аахсыбакка, туруулаһан туран, үлэлэрин толороллоро. Кинилэр үтүө үлэлэрин кэриэстээн экспедиция айаҥҥа турунар. Даамсыктар суолларын батыһа айанныахпыт. Суолбутун хайысхатын сүтэриэ суохпут диэн эрэнэбит. Тоҕо диэтэххэ, былыргы ууруллубут хайысханан айанныахпыт. Тутуһар ориентирбыт – почтовай станциялар. Хомойуох иһин, үгүс почтовай станциялар быраҕыллыбыттар. Оттон сорохторго дьон олохсуйан, сэлиэнньэлэргэ кубулуйбуттар. Дьон олохсуйбут сиригэр тохтоон олохтоохтору кытары көрсүөхпүт, быыстапка тэрийиэхпит, Арассыыйа регионнара сайдыыларыгар судаарыстыбаннай дьаамсыктар суолталарын кэпсиэхпит”, — диэн Анатолий Добрянцев кэпсээбитэ. Кини суолларыгар таарыйар нэһилиэнньэлээх пууннарын ааттаталаабыта.

Ол курдук, экспедиция чилиэннэрэ Иркутскайтан Качугаҕа, онтон Жигалово уонна Сурово пууннарга айаннаан тиийэргэ былааннаабыттар. “Сибэтиитэл Иннокентий төрөөбүт сирин Анга сэлиэнньэтигэр булгуччу сылдьыахпыт, онтон Усть-Куттан Витимҥэ диэри өрүһүнэн устуохпут. Ол курдук, Киренск, Ичера, Витим, Ленск, Нюя, Чапаево, Кочегарово, Өлүөхүмэ, Саҥыйахтаах, кытыл-Дьураа, Сиинэ пууннарынан Дьокуускайга кэлиэхпит”, — диэн иһитиннэрбитэ.

Дьаам сүүрдээччилэрин үөрэтиигэ сүдү кылаат

Экспедиция биир сүрүн сыала соруга – чинчийии, дьаамсыктар сыдьааннарын кытары билсии, фольклору хомуйуу. Ол иһин экспедиция састаабыгар учуонайдар, чинчийээччилэр киирбиттэр. Историк Екатерина Строгова чинчийэр үлэнэн дьарыктанар былааннааҕын эрдэттэн иһитиннэрбитэ. “Арассыыйа киин сирин дьаам сүүрдээччилэрин үөрэтиигэ болҕомто уураллара, онно холоотоххо Ленскэй дьаамсыктара умнууга хаалбыттара. Кинилэр туһунан научнай суруйуу суоҕун кэриэтэ. Билигин кинилэри үөрэтэн, история устуруокатыгар киллэрэр уустук. Тоҕо диэтэххэ, судаарыстыбаннай дьаамсыктар култуураларын иҥэринэн, тутан хаалбыт дьон аҕыйах. Мин сорукпунан информация хомуйуу, итэҕэллэрин көрүү-истии буолар”, — диэн историк санаатын үллэстибитэ.

Сыал ситиһилиннэ дуо?

Ол курдук от ыйын 31 күнүгэр “Судаарыстыбаннай дьаамсыктар суолларынан” экспедиция Дьокуускайга кэллэ. “Экспедиция сыала-соруга ситиһилиннэ. Экспедиция чилиэннэрэ бары энтузиастар, ол иһин ылыммыт былааммыт улахан. Былыр Иркутскайтан Дьокуускайга диэри былыргы почтовай суол Арассыыйа хотугу-илиҥҥи өттүгэр кылаабынай айан суолунан буолара. Онон бу суол историческай паамытынньык да быһыытынан буолар кыахтаах дии саныыбыт. Айаҥҥа турунуохпут иннинэ биһиэхэ маннык сорук турара: хас почтовай станцияҕа биэрэстэни бэлиэтиир остуолбалары туруорары ситиһии. Онон тохтообут пууннарбытыгар олохтоох дьаһалтаҕа эскизтээх бырайыакпытын хааллардыбыт. Олохтоох салалта дьаамсыктар үлэлэрин историческай суолталарын өйдөөн, остуолба туруорарга сөбүлэһэллэр. Бу остуолбалар былыр Арассыыйа тэбэр сүрэҕин уонна кый ыраах сытар куораттары, сэлиэнньэлэри ситимниир бэлиэнэн буолаллара. Билигин маннык остуолбалары, дьаам сүүрдээччилэр суолларын батыһа, урут турбут сирдэринэн туруорар баҕа баар. Историческай паамытынньык буолуохтарын сөбө. Дьиҥэ, дьаамсыктар сылдьыбыт былыргы суолларын үчүгэйдик сайыннарарбыт буоллар, туристическай маршрутунан да буолуон сөп”, — диэн Анатолий Добрянцев кэпсээтэ.