Дэгиттэр үчүгэй ох саа кимиэнэ буолуой?

Күрэхтэһиини уустар сэмээр кэтэһэллэр. Тоҕо диэтэххэ, манна ханнык уус ох саата дэгиттэр үчүгэйэ, оноҕоһо саамай ыраах куйаарар кыаҕа, кирсэ кытаанаҕа биллиэҕэ. Мин иннибэр күрэхтэһии балаһыанньата сытар. Ол курдук, күрэхтэһии сыалынан-соругунан ох сааны оҥорууга өбүгэ төрүт, умнуллубут үгэстэрин сөргүтүү, уустар маастарыстыбаларын үрдэтии, тэнитии, төрүт ньымалары туһанан маһынан уһаныы уонна саҥа ааттары киэҥ эйгэҕэ таһаарыы буолар. Ол эбэтэр саха уустара түҥ былыргы сахалар ох сааны оҥорууга үгэстэрин тилиннэрэн, Олоҥхо ыһыаҕар мустан куоталаһалларын көрүөхпүт.
Бу күрэххэ кыттаары сылдьар дьонтон биирдэстэринэн кыраайы үөрэтээччи Николай Аржаков – Боло Уус буолар. Николай Николаевич Аржаков – Боло Уус урукку сыллартан саха ох саатын үөрэппит этнограф учуонайынан буолар. Кини 2014 сыллаахха таһаартарбыт «Былыргы былдьаһыктаах сыллартан — Саха боотурун сэбэ-сэбиргэлэ» кинигэлээх. Онно биир бас саха ох саатыгар ананар.
Биһиги Николай Нико­лаевиһы кытары көрсөн, кү­рэхтэһиигэ хайдах бэлэмнэнэ сылдьарын, үлэ-хамнас, инники былааннар тустарынан ыйыталастыбыт.
— Николай Николаевич, эн саха ох саатын үөрэппит этнографтартан биирдэстэринэн буолаҕын. Тоҕо чуолаан бу сэпкэ-сэбиргэлгэ болҕомтоҕун хатаабыккыный?
— Саха ох саата өбү­гэлэрбит мындырдарын, сатабылларын түмпүт саадаҕынан буолар. Былыргы киһиэхэ ох саа саамай тыын суолталаах саадаҕа буоллаҕа. Кини өстөөхтөрүн кытары кыргыһыыга кыайыылаах хааларын быһаарар, ас-үөл буларыгар көмөлөһөр сэбинэн буолара. Мин ох сааны өбүгэлэрбит муударастарын туоһулуур саа-саадах быһыытынан ылынабын. Хомойуох иһин, саха ох саатын оҥоһуутун туһунан ханна да үчүгэйдик суруллан хаалбатах. Итиэннэ былыргы хаһыылартан ох саа аҕыйахтык булулларыттан көрөн, нууччалар булка, кыргыһыыга туттуллар атын сэптэри-сэбиргэллэри илдьэ кэлэннэр, ох саа сыыйа-баайа умнууга барбытын уонна нууччалар олохтоохторго ох сааны тутталларын боболлорун таһынан, уматан аҕыйах оҥорбут буолуохтаахтар диэн учуонайдар сабаҕалыыллар. Онон билигин уустар ох сааны чопчу былыргы ньыманы батыһан буолбакка, таайан кэриэтэ оҥороллор.

Мин кинигэбин суруйуом иннинэ музейдарга сылдьан, архыыбы хасыһан ох саа туһунан билсибитим. Бэйэм саха ох саатын оҥорорго холонобун. Бастакы холонуубунан Чурапчыга буолбут Олоҥхо ыһыаҕар ытан көрбүтүм. Оноҕоһо 105 миэтэрэҕэ диэри көппүтэ. Оччолорго саха ох саатынан ытыыга күрэхтэһии тэрийиэххэ диэн этэн көрбүппүн, култуура министиэристибэтэ сахалыы ох саанан дьарыктанар дьон суох диэн аккаастаабыта. Билигин спикер Александр Жирков көмөтүнэн саха ох саатын сөргүтэн эрэрбит олус үчүгэй. Сыыйа-баайа ыччаттарбыт сэргээн, кэлин күрэхтэһии далааһыннаах буолуоҕа диэн сабаҕалыыбын.
— Николай Николаевич, куонкурус балаһыанньатынан ох саа былыргылыы ньыманан оҥоһуллубут буолуохтаах. Дьэ, бу төһө сатаныай?
— Мин билэрбинэн, уонтан тахса уус күрэхтэһиигэ кыттаары бэлэмнэнэр. Ох сааларын оҥоро сылдьаллар. Биһиги Ватсап ситиминэн уустар бөлөхтөрүн арыйаммыт, онно ситиһиибитин, итэҕэстэрбитин үллэстэбит. Сатабыллаахтык оҥоһуллубут саха ох саата, кырдьык, улуу сэп-сэбиргэл эбитэ үһү. Сурукка киирбитинэн, оннооҕор нуучча хаһаактара саха ох саатын туттан көрөн баран, дэгиттэр үчүгэйиттэн сөхпүттэр. Оттон оҥоһуутун туһунан этэр буоллахха, дьэ, маныаха тулуур наада. Мас кэбирэх, ситэри хатарбатаххына, эбэтэр аһара хатардаххына тостор, хайа барар. Аны, былыр хатыыс хабаҕынан килиэйдииллэрэ. Билигин хатыыс бултаммат балык, онон эмиэ бу ньыманы тутуһар уустук. Киил мастан саамай бөҕө ох саа тахсар дииллэр. Киил маһы булар эмиэ уустук. Ох саа былыр уустук уонна судургу оҥоһуулаахха арахсара. Уустук оҥоһуулаах ох саа түөрт хос араҥаттан турар эбит. Тирии, туос киллэһиктээхтэр эмиэ бааллар.
— Күрэхтэһиигэ бастыҥ ох саа хас миэтэрэ ыраах ытыаҕа диэн сабаҕалыыгыный?
— Мин кинигэбэр саха ох саата төһө ырааҕы ытарын туһунан боппуруоһу таарыйбытым. Былыргы ох саа төһө ыраах ытарын туһунан кумааҕыга бэлиэтэммэтэх. Былыр миэтэрэ диэн өйдөбүл суох, саһаанынан, хардыынан кээмэйдиэхтэрин сөбө буолуо. Мин бэйэм оҥорбут ох саам 100-тэн тахса миэтэрэҕэ ыппыта. Кэлин чочуллан оҥоһуллан, бу көрдөрүүнү куоһарар ини диэн баҕа санаа баар. Итиэннэ күрэхтэһии балаһыанньатынан ох саа оноҕоһо былыргылыы буолбакка, аныгы спортивнай оноҕос буолуохтаах. Тоҕо диир буоллахха, өскөтүн киэҥ эйгэҕэ таһаарар буоллахпытына, ирдэбил оннук. Ох саа оноҕоһо спортивнай буолуохтаах диэн.
— Николай Николаевич, инники былааннарыҥ?
— Миэхэ уһаныы – хоббим. Бэйэм компьютер бырагырааматын оҥорууга өр кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ улахан тэрилтэлэригэр үлэлээбитим. Биэнсийэҕэ тахсан баран уһаныынан дьарыктаммытым. Тимиринэн, маһынан уһанабын. Кырыымпа, хомус оҥорорго эмиэ холонобун. Уруккуттан историяны интэриэһиргээччибин. Ол иһин кыраайы үөрэтэр буолбутум. Билигин “Таайыллыбатах чахчылар” диэн оробуочай ааттаах өбүгэлэрбит олохторун-дьаһахтарын туһунан кинигэ суруйа сылдьабын.
— Николай Николаевич сэргэх үлэҕэр ситиһиилэри!

Эксперт санаата:

— Николай Аржаков былыргы саха ох саата төһө ыраах тэбэрэ кумааҕыга бэлиэтэнэн хаалбатаҕын ыйар. «Сахалар ох саалара төһө ыраах тэбэрэ биллибэт. Ол гынан баран, үһүйээннэргэ олоҕуран сабаҕалаатахха, син балайда быһыылаах. Чурапчы Хатылытыгар Бабаҕа уонна Таатта үрэхтэрин икки ардыгар Өлөрсүбүт диэн алаас баар. Бу алааска Амма уонна Арҕаа Хаҥалас боотурдара анаан-минээн күүстэрин быһаарса кэлбиттэр. Алаас ортотунан икки өттүнэн утарыта киирбит тумустаах. Тумустарын икки арда 250 м курдук. Икки боотур хоолдьуга сүөһүлэрин уонна уҥуох тутар дьоннорун илдьэ кэлбиттэр. Утарыта тумуска тахсан кыҥаспыттар. Өскөтүн хайалара эмэ аһаран биэрдэҕинэ, үйэ-саас тухары эриэн ыт элэгэр, күөрт ыт күлүүтүгэр барыахтаах диэн эрдэттэн кэпсэппиттэр. Иккиэн тэҥҥэ ытыһан, тэҥҥэ өлбүттэр. Кэлбит дьон хоолдьуга сүөһүлэрин өлөрөн, боотурдарын уҥуохтарын тутан, «боотурдарбыт тэҥ эбиттэр» диэн тарҕаспыттар.
— Боло Уус этнограф Федор Васильев үлэтигэр сигэнэн, саха ох саатын оҥоһуутугар тохтуур. Итиэннэ кини үлэтигэр ох саа оноҕоһо сиһилии кэпсэнэр. «Оноҕос уһуна 70-80 см тиийэр, тиит, хатыҥ мастан оҥоһуллар. Тиит мастан тимир төбөлөөх оноҕостору, оттон хатыҥтан мүлтүгүр төбөлөөх дөйүтэр оноҕостору оҥороллор… Хотой куорсунуттан оҥоһуллубут оноҕоһу «тойон оноҕос» диэн ааттыыллар эбит», – диэн суруйар. Кинигэтигэр оноҕостор көрүҥнэригэр сиһилии тохтуур. Ол курдук:
«Ем. Ярославскай аатынан Хотугу норуоттар историяларын уонна култуураларын холбоһуктаах музейдарын фондатыгар баар сылбырҕа ох. Улахан булду – табаны, тайаҕы, эһэни бултуурга туттуллар. Маннык ох төбөтө кыыл түүтүн быыһынан дөбөҥнүк батары киирэр. Сорҕотугар сылбырҕа ох төбөтө ортотунан үөстээх буолар. Уостаах ох. Ем. Ярославскай аатынан музей фондатыттан. Улахан булка туттуллар. Уостаах ох суоһарар күүһэ улахан. Тоҕо диэтэххэ, батары киирэригэр уоһун иннигэр түбэспит тымыры, иҥиири ортотугар мунньан баран быһар. Кустук ох, солуур ох, тэлэр ох. ХИФУ археологическай музейын фондатыттан. Е. Стрелов номоххо олоҕуран суруйарынан, табыллыбыт тииҥ үөһэттэн түһэн иһэн тиит лабаатыгар иҥиннэҕинэ, маннык төбөлөөх оҕунан тиит лабаатын тосту ытан ылаллара. Кустук оҕунан куйах туорумнара иилиллэр тирбэҕэлэрин эмиэ быһа ыталлар диэн буолар. Бүргэс ох. ХИФУ археологическай музейын фондатыттан. Түөрт кырыылаах сытыы уһуктаах, кырыыларын сирэйдэригэр үөстээх. Бүргэс ох сэриигэ туттуллар, куйахтаах боотуру сууһарар аналлаах. Оҥоһуута хас да көрүҥнээх, сороҕор үс кырыылаах, ардыгар уһуга өссө сытыы буолар. Тимиртэн оҥоһуллубут «малтаар ох». Ем. Ярославскай аатынан музей фондатыттан. Маннык ох төбөтө мастан оҥоһуллубут, дөйүтэр малтаан оххо маарынныыр, ол эрэн тимиртэн оҥоһуллубут буолан, ыйааһына ыарахан диэн аһаан-сиэн, эйэ дэмнээхтик тарҕаспыттар. А. Саввин үлэтиттэн көрдөххө, боотурдар уҥуохтарын омооно, кырдьык, бу алааска баар эбит», – диэн суруйар.