Дьон ааҕартан тоҕо тэйдэ?

Ити кэмҥэ Ил Түмэҥҥэ бэлиэ сылга аналлаах суруйааччылар мунньахтара буолбута. Онно суруйааччы Иван Мигалкин: «Литература сыла утуйан, улугуран хаалбыт дууһабытын кинигэ, айымньы кэрэтин биллэрэн уһугуннарар сыаллаах биллэрилиннэ», — диэн эппитин өйбөр хатаан кэбиспиппин. Кырдьык, киһи аахпат буоллаҕына, сүрэҕэ мууһурар, дууһата улугурар, этэргэ дылы, кыраҕа ымыттыбат буолар.
Өрөспүүбүлүкэтээҕи Роскомнадзорга барыта 190 бэчээт средствота (итинтэн 102-тэ сахалыы) регистрацияламмыт. Күн бүгүн итинтэн 23 өрөспүүбүлүкэтээҕи (9 сахалыы), 34 улуус (17 сахалыы) хаһыаттара уонна 20 сурунаал тахсаллар. Ити таһаарыылар тиражтара хас сылын ахсын түһэ турар. Урут ыаллар күрэхтэһэ-күрэхтэһэ элбэх хаһыакка уонна сурунаалга суруйтарар, билиигэ-көрүүгэ тардыһар кэмнэрэ баар буола сылдьыбытын, ама, ким умнуой?
Дьон-сэргэ ааҕартан тэйиитигэр биир сүрүн биричиинэнэн Интернет ситимэ «буруйдааҕа» саарбаҕа суох. Олох сайдыытыттан, аныгы технологиялартан, этэргэ дылы, ханна да куотар кыахпыт суох. Ити гынан баран ол сайдыыны аһара түһэммит эккирэтэрбит, сырсарбыт сыыһа дии саныыбын. Ортотун тутуһуохтаахпыт. Гаджет, Интернет буортутун, оҕо, киһи доруобуйатыгар охсуутун билэн-көрөн эрэбит. Интернет киһини хайдах курдук хам ыларын, наркотик курдук тутулуктаах оҥорорун, оннооҕор психикалара бөҕөргөөбүт улахан дьон билэн эрэллэр. Оҕо туһунан этэ да барыллыбат.
Биллэрин курдук, билигин аан дойду аартыга аһаҕас. Сайдыылаах дойдуларга кумааҕы хаһыаттар, кинигэлэр элбэхтэрин илэ хараххынан көрөн итэҕэйэҕин. Аны бу дойдулар компьютер, гаджет доруобуйаҕа хайдах курдук охсуулааҕын билэннэр-өйдөөннөр, итинтэн куота, тэйэ сатыыллар. Оттон биһиэхэ хайдаҕый? Бум! Эдэрдиин-эмэнниин төлөпүөннэрин тутан баран, ватсаптыы-ватсаптыы олороллор. Этэргэ дылы, ас да астаммат, иһит да хомуллубат.
Манна биир тыыннаах холобуру аҕалыам. Бу туһунан урукку өттүгэр суруйан турабын. Дьон-сэргэ ааҕан, баҕар, оҕолорун Интернеттэн тэйитэргэ кыһаллыахтара диэммин хатылыыбын. Хоту улууска салайар үлэҕэ үлэлиир биир билэр дьахтардаахпын. Суос-соҕотох уола компьютерга бастаан утаа биир-икки чаас олороро. Кэлин оҕото түүн утуйбакка компьютердыырын, Интернеккэ олорорун туһунан кэпсиир буолбута.

Устунан ол уолбут оскуолатын бырахпыта, виртуальнай эйгэҕэ киирэн хаалбыта. Психиката кэһиллэн, дьоҥҥо-сэргэҕэ кыайан тахсыбат буолбута. Ону тус бэйэм командировкаҕа сылдьаммын илэ харахпынан көрөн турабын. Бу оҕо билигин отутуттан таҕыстаҕа. Кини ханна да үөрэнэр, үлэлиир кыаҕа суох. Бу көстүү — дьиҥ чахчы дьиэ кэргэн трагедията.
Командировкаҕа бу улууска сылдьаммын, ити ыалга хонон, уолчаан сирэйин биирдэ да көрдөрбөтөҕө. Түүн утуйа сытан, хачыгырыырын эрэ истэрим.
Онон оҕолорбутун гаджеттан, компьютертан тэйитэргэ кыһаллыахтаахпыт. Виртуальнай эйгэ сиэртибэтэ оҥоруо суохтаахпыт.
Аахпат нэһилиэнньэлээх судаарыстыба кэскилэ кэтитэ суоҕа өйдөнөр. Бу бөдөҥ кыһалҕаны быһаарарга былаас уонна общество тэҥинэн кыттара наадалаах.
Итинтэн сиэттэрэн, бу нэдиэлэбит «Дьон ааҕартан тоҕо тэйдэ, маннык быһыы-майгы төһө өр салҕаныай?» диэн ыйытыытыгар араас араҥа дьонтон хоруйдуулларыгар көрдөстүм.

Ааҕыы суох буолбатах

Ульяна Винокурова, Ил Түмэн бастакы уонна иккис ыҥырыыларын депутата, социологическай наука доктора:
— Билигин урукку кэми кытта тэҥнээтэххэ, дьон-сэргэ, ыччат информацияны ылыыта ордук улаатта. Туохха барытыгар гигиена диэн баар. Биһиэхэ Интернет ситимэ гигиената, бэлэмэ суох соһуччу киирдэ. Онон оҕоҕо, ыччакка охсуулаах буолуон сөп. Биһиги кыһалҕабыт итиннэ сытар.
Кинигэни элита ааҕар. Мин саныахпар, кинигэни ааҕыыга хайаан да төннүөхпүт. Кинигэ бэчээттэнэн тахсыбыта 400 сыл буолла. Бэчээт боппуруоһа өссө сайдан, тупсан иһиэ. Ыччат олох аахпат буолла диэн этэр эмиэ сыыһа. Кинилэр электроннай кинигэлэри ааҕаллар. Хаһыаттар информационнай хайысхаҕа оҕуннулар. Урукку курдук сэһэргиир (повествовательнай) хайысха суох буолла. Оттон кинигэ боппуруоһугар киирэр буоллахха, интэриэһинэй кинигэлэр тахсыылара сэдэхсийдэ. Онон ааҕааччыны тарпаттар.
Билигин визуальнай култуура, антропология, уобарастаан көрүү, толкуйдааһын муҥутаан сайдан турар кэмэ. Информацияны атын инструменынан ылыы кэмэ кэллэ. Мин маны быстах кэмнээх кыһалҕа диэн сыаналыыбын.

Киһи сайдыытыгар туһата улахан

Зоя Петухова, «Илин» сурунаал сахалыы таһаарыытын эрэдээктэрэ:
— Кумааҕы хаһыаты, сурунаалы уонна кинигэни ааҕыы суолтата, оруола олус улахан. Аҕа саастаах көлүөнэ дьон кэккэтигэр кинигэттэн киһи-хара, личность, үчүгэй үлэһит буолан тахсыбыт киһи элбэх буолуохтаах. Үчүгэй, интэриэһинэй кинигэ киһини бары өттүнэн эргиччи сайыннарар, кутун-сүрүн бөҕөргөтөр.
Киһи хаһыаты, сурунаалы, кинигэни ааҕыыттан тэйиитигэр, биллэн турар, Интернет ситимэ оруоллаах. Биир бэйэм ити куйаар ситиминэн бигэтик атаҕар турбут личность туттара туһалаах диэн толкуйдаахпын. Кута-сүрэ бөҕөргүү илик оҕо, ыччат итинтэн улаханнык оҕустарыан сөптөөх. Интернеттэн үксүн үчүгэй информацияны буолбакка, мөкү иһитиннэриини ылаллар. Сэриилээх, өлөрсүүлээх оонньууларынан үлүһүйэллэр. Психикалара кэһиллэр, ньиэрбинэй буолаллар, депрессияҕа, стресскэ киирэллэр. Оҕолорбутун куйаар ситимиттэн тэйитэ тутуохтаахпыт, эбэтэр туһанар буоллахтарына хонтуруоллуохтаахпыт, туһанар бириэмэтин хааччахтыахтаахпыт.
Аахпат буолууну быстах кэмнээх кыһалҕа дии саныыбын. Олох-дьаһах бэйэтэ оннун булларыаҕа.

Биирдиилээн ааҕар оҕолор бааллар

Валентина Ачикасова, Маҕан орто оскуолатын библиотекара:
— Оҕо, үөрэнээччилэр аахпат буолбуттара баар суол. Кылааска кинигэни ааҕар үс-түөрт оҕо эрэ баар буолар. Мин кэтээн көрөрбүнэн алын сүһүөх уонна үрдүкү кылаас үөрэнээччилэрэ син ааҕаллар. Оттон орто сүһүөх кылаастар оҕолоро кинигэни олох аахпаттар.
Биһиги дьиэ кэргэн түөрт оҕолоохпут. Улахан уолум Слава уонна кыра кыыһым Алена кинигэни элбэхтик ааҕаллар. Оттон ортокуларым олох аахпаттар.
Оҕо ааҕар буолуутугар, бастатан туран, төрөппүттэр, иккиһинэн, учууталлар улахан оруоллаахтар дии саныыбын. Ийэ-аҕа бэйэлэрин холобурдарынан оҕолорун иитиэхтээхтэр. Кырачааннарыгар остуоруйалары, кэпсээннэри ааҕан биэрэннэр, ааҕыыга сыһыарыахтаахтар. Оттон оскуолаҕа учуутал кинигэни ааҕары күүскэ ирдиир буоллаҕына, үөрэнээччи ааҕыыга сыстарыгар улахан көмөлөөх буолар.

Ааҕар үөрэнээччи ураты буолар

Галина Федорова, Дьокуускай куорат 2 №-дээх политехническэй орто оскуолатын нуучча тылыгар уонна литературатыгар учуутала:
— Кистэл буолбатах, үөрэнээччилэр аахпат буолбуттара баар суол. Кылааска икки-үс эрэ ааҕар оҕо баар буолар. Кинилэр өйтөн суруйуулары үчүгэйдик суруйаллар, тылларын саппааһа улахан, ураты толкуйдаах, киэҥ кругозордаах буолаллар.
Ааҕар оҕо уратыта диэн телевизоры, Интернет ситимин көрө сатаабатыгар сытар. Онон куһаҕан иһитиннэриини ылара кыччыыр.
Мин оскуолаҕа учууталлаабытым 40 сыл буолла. Онон билиҥҥи көлүөнэ оҕолору урукку көлүөнэлэри кытта тэҥнии тутааччыбын. Урукку көлүөнэ оҕолор да нуучча классиктарын айымньыларын ааҕыылара быстар мөлтөҕө. Оскуола программатыгар кылгас кэпсээннэри үгүстүк киллэрэммит оҕолорбутун ааҕыыга сыһыарыахпытын сөптөөх дии саныыбын. Романнар киирэллэрэ сөбө суох диибин. Кистэл буолбатах, итилэри ким да кыайан аахпат.