Дьон-сэргэ ортотугар

Георгий Михайловиһы сирэй билэр ааҕааччы (оттон оннук дьон, туох да саарбаҕа суох, Сахабыт сиригэр тобус-толору буолара мөккүөргэ турбат) ити эппит тылларбын омнуолуу саныан эмиэ сөп. Хайы-үйэ үлэтин-хамнаһын түмүктээбит, күүрээннээх олох охсуһуутуттан туораабыт киһи курдук эппит диэн. Сааһыра барбытын кимиэхэ да биллэрбэккэ сылдьарын таһынан, саамай кылаабынайа, бэйэтэ даҕаны ону төрдүттэн билиммэккэ, таһаҕас оҥостубакка сылдьарыгар бүк эрэллээхпин. Ол курдук чэгиэнник, чэпчэкитик уонна хоһууннук сылдьар.
Георгий Аҕа дойду Улуу сэриитин саллаатын уола. Аҕата Михаил Яковлевич Сталинграды көмүскэспит буойун. Үстэ бааһыран, сыккырыыр дууһата ордон, сэрии инбэлиитэ буолан 1944 сылга төрөөбүт буоругар үктэммитэ. Хомунньуус буо­йун сэрии инбэлиитэбин диэн сыҥаламмакка, холкуос бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан, хонуу уонна сүөһү биригэдьиирдэринэн, саһыл пиэримэтин сэбиэ­дис­сэйинэн бэйэтин харыстаммакка үлэлээбитэ. Баҕар, ким эрэ «наар тойон буола сылдьыбыт эбит» диэҕэ. Холкуос биригэдьиирин курдук түбүктээх уонна эппиэттээх дуоһунас, бука, аҕыйаҕа буолуо. Сарсыарда, сайыҥҥы күн сардаҥата саҥардыы тыгыыта, биригэдьиир холкуостаахтарын дьиэлэрин кэрийэ сылдьан бүгүн ким ханнык үлэҕэ, ханна анаммытын, тугу, төһөнү оҥоруохтааҕын ыйан-кэрдэн биэрэрэ. Киэһэ, им сүтүүтэ, тиһэҕинэн үлэ күнүн түмүктээччи биригэдьиир буолара. Күнтэн күҥҥэ, ыйтан ыйга, сылтан сылга ити бэрээдэк уларыйбат этэ.
Уола аҕатын туһунан суруйбут устуруокалара киһи сүрэҕин көрбүтүнэн киирэллэр. «Сэриигэ хас да тарбаҕын быһа ыттарбыт, тоҥоноҕуттан мэлдьи хаан симэһинэ тохто сылдьарын ол-бу өрбөҕүнэн сотон кэбиһэр буолара. Төһөлөөх ыарыыны тулуйан сылдьыбыта эбитэ буолла? Биһигини, биэс оҕотун, иитэн дьон оҥортоору төһөлөөх көлөһүнэ тохтубута буолуой? Эмчиттэр илиигин быһабыт диэбиттэригэр: «Оннооҕор басыыс сэнэрээтэ быһа тэппэккэ илдьэ сылдьабын. Төһө да ыалдьан сордоотор илиилээх-атахтаах ол дойдуга барыам этэ», — диэн кыккыраччы аккаастаан кэбиспит этэ. Кини хаһан да айа-дьойо диэбэтэҕэ, көрдөрөн эмтэнэр диэни билбэтэҕэ. Олоҕун ол курдук түмүктээбитэ. Буочукаттан чаанньыкпытыгар уу кута туран, охтон түспүтэ да, сырдык тыына быстыбыта».
Георгий Михайлович ийэтин Марфа Софроновна туһунан олус уйаҕас, сылаас, сымнаҕас тылларынан ахтар. Ийэтин үтүөкэннээх майгытын, ыраас санаатын, аһыныгас харыстанньаҥ сүрэҕин уратытык бэлиэтээн суруйар. Оччотооҕу саха дьонун майгыта-сигилитэ, чиэһэ-суобаһа, олоххо уонна киһиэхэ сыһыана сүнньүнэн майгыннаһар этэ. Айылҕалара чөл туругун сүтэрэ илигэ, ол тэҥинэн дьон-сэргэ кута-сүрэ аймана, отуора хамсыы илигэ.
Георгий Артемьев үлэ бөҕөтүн үлэлээбит уонна эмиэ ол тэҥинэн арааһынай бэртэри кытта алтыспыт ахан киһи буоллаҕа. Этэргэ дылы, эҥинэ бэйэлээх сололоохтору, дьоһуннаах тойоттору-хотуттары, мэйиилээх бэртэрин, үрдүк сүүстээх өйдөөхтөрү кытары эн-мин дэһэн кэллэҕэ. Ол онтон барытыттан эбиммитэ, сайдыбыта, үүммүтэ букатын саарбахтаммат. Ол эрэн, кини бу кинигэтин ааҕан баран, кыра үөрэхтээх тыа сирин киһитэ, Ийэ дойдутун өлүү кутталыттан эт түөһүнэн хаххалаабыт, уопсай дьыала туһа диэн охтон түһүөр диэри сыраласпыт, Улуу сэрии боростуой саллаата, буойун хомунньуус Михаил Яковлевич Артемьев тус олоҕо, кини оҕолоругар кыайан тылынан тиэрдиллибэт уратылаах холобур буолбутун ордук-хоһу тыла-өһө суох дьэҥкэтик өйдөөтүм.
Георгий Михайлович хомун­­ньуус баартыйа идьи­йээллэригэр эрэ буолбакка, аҕатын сырдык аатыгар уонна кэриэһигэр тэҥинэн күүстээх эрэллээх уонна бэриниилээх эбит. Киһи убааста­быллаахтык төбөтүн нөрүтүөн сөптөөх сырдык холобурун быһыытынан сыа­налыахха сөп.
Георгий Ар­темьев ки­нигэтин «Дьон-сэрг­э ортотугар» диэн ааттаабыт. Дьэ, кырдьык, кини итинник эрэл­лээхтик уонна дорҕоонноохтук этэ­­ригэр толору бырааптаах. Өр сылларга норуот дьокутаатынан үлэ­лээбит кэмнэригэр дьонум-сэргэм, Сахам сирин тус­тара диэн туруорсубут туруор­суулара, эппит этиилэрэ архыыптарга хараллан, быылынан бүрүллэн сыттахтара. Туохха эмит сыыстарбыттаах да эбит буоллаҕына, үтүө киһи сиэринэн, уопсай дьыала туһуттан тутулуктааҕар кыратык эмэтик даҕаны саарбахтыы барбаккын. Тус бэйэтин туһатын туһунан толкуйдаабатаҕын ким баҕалаах бэйэтин өйө төһө кыайарынан дьүүллээтин: баҕардар сирдин, баҕардар хайҕаатын.
Георгий Михайлович ытык Тааттаҕа үлэлээн үлэлээбит киһи буолар. Лесхоз дириэктэриттэн саҕалаан баран, сопхуос парткомун, онтон ССКП райкомун 2-с сэкирэтээрэ, райисполком бэрэссэдээтэлэ, райком 1-кы сэкирэтээрэ. Онтон эмиэ райисполком бэрэссэдээтэлэ уонна улуус баһылыга. Олоҕун сүүрбэ сылын талыы талба Тааттаҕа биэрбит киһи буолар.
Быйыл балыыһаҕа Таатта Хара Алданыттан сылдьар биир киһилиин сыта сырыттым. Сүрдээх намыын киһи. Көнө, аһаҕас майгылааҕа биллэ сылдьар. Урукку кэмҥэ сопхуос оробуочайа, сылгыһыттаабыт, булчут буола сылдьыбыт. Бэрт сылык өйдөөх, дьээбэни, көрү-күлүүнү сөбүлүүр. «Дьон-сэргэ ортотугар» кинигэбин ылан аахта. Үтэн-анньан көрөн, ону-маны ыйытабын.
— Ээ, ол Артыамыйап кыра киһиэхэ, миэхэ, туохха наадыйыай, — биир балааталааҕым өйдөөх харахтарыгар дьээбэлээх уоттар бэйэбин тургутардыы кылахачыһаллар. – Биһиэхэ наар үрдүкү салайар үлэҕэ үлэлээтэҕэ дии. Сирэй алтыспытым адьас аҕыйах. Биири этиэхпин сөп, Тааттаҕа Артыамыйабы куһаҕан салайааччы, куһаҕан киһи диэн ким да этиэ суоҕа.
Көр, дьон-сэргэ туһугар үлэлиир, олорор киһиэхэ бар дьонун сыанабыла итинник эбит.