Дьон ыһыаҕы күүтэр… бириис сүүйээри

— Ыһыах-2015 тиийэн кэллэ, бу саха норуотун сүрүн бырааһынньыгар бэлэмнэниини хайдах сыаналыыгын?

— Ханнык баҕарар Ыһыахха бэлэмнэнии эрдэттэн саҕаланар. Быйыл, бары билэрбит курдук, Ыһыах эмиэ Үс Хатыҥҥа буолар уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи статустаах. Онон бырааһынньыгы бэлэмнээһиҥҥэ элбэх киһи кыттар, араас программалар бэлэмнэнэллэр, элбэх оробуочай бөлөх үлэлиир, бырабыыталыстыба да, куорат да таһымыгар улахан тэрийэр кэмитиэттэр бааллар. Үс Хатыҥ сиригэр-уотугар ыһыах номнуо 18-с төгүлүн ыытыллар, бу биһиэхэ олус суолталаах уонна бэлиэ түгэн. «18» сыыппара эдэр сааһы кэрэһилиир. Улуу Кыайыыга анаммыт 2015 с. Ыһыах кэрэ түгэн буолан өргө диэри умнуллубатыгар олус баҕарабыт.

— Ыһыахха тутаах теманан туох буолуоҕай?

— Биллэн турар, сүрүн суолталаах дьон — ветераннар, кинилэр аллеяҕа тахсыахтара, ол аллеянан баран, инники кэскил уонна удьуор ууһуурун туһугар салама ыйаныллыаҕа. Аҕа дойду Улуу сэриитин дьоруойдарын туһунан өйдөбүлү уопсастыбаҕа санатар туһугар уруккуну тилиннэрэн ааһыахпыт.

Ыһыаҕы хайдах ыытары эрдэттэн толкуйдуубут, сыллата учуонайдар, этнографтар уонна практиктар бөлөхтөрө үлэлиир. Куорат, өрөспүүбүлүкэ ыһыаҕын саҥаттан саҥаны киллэрэн, ол эрээри үгэстэри уонна норуоппут силиһин-мутугун умнубакка хайдах тэрийэри кинилэр быһаараллар.

— Ааспыт сылга кымыһы саамай маассабайдык иһиигэ рекорд олохтоммута. Оттон быйыл ханнык эмэ рекордар баар буолуохтара дуо?

— Биһиги, тэрийээччилэр, рекордары куоһарыынан үлүһүйбэппит, ол эрээри дьон аныгы ирдэбиллэрин учуоттаан, туох эрэ саҥаны, кэрэхсэбиллээҕи айарга дьулуһабыт. Өрөспүүбүлүкэбит Россияҕа уонна аан дойдуга туох эрэ саҥаны сыллата көрдөрөрүн-иһитиннэрэрин туһугар ити оҥоһуллар. Ааспыт сылга 11 тыһыынча киһи иһигэр киирэн, саамай элбэх киһилээх кымыһы иһии сиэригэр-туомугар кыттыбыппыт. Итинник теманы быйыл эмиэ салгыыбыт, «Айыы аһа» диэн кымыска сыһыаннаах норуоттар икки ардыларынааҕы куонкурус аан бастаан ыытыллыаҕа. Куонкуруһу Башкирияттан, Калмыкияттан, Бурятияттан, баҕар, Кытайтан эмиэ, биллиилээх маастардар бэлэмниэхтэрэ. Ол эрээри саамай сүрүнэ, Монголияттан кымыһы оҥоруу маастардарын улахан бөлөҕө кэлиэхтээх. Омуктар бэрэстэбиитэллэрэ бэйэлэрин үгэстэрин уонна культураларын көрдөрүөхтэрэ.

— 2014 сылга Үс Хатыҥҥа 170-ча тыһыынча киһи сылдьыбыта. Быйылгы сылга ити чааһыгар билгэлээһин хайдаҕый? Үрдүк сололоох ыалдьыттар кэлэллэрэ күүтүллэр дуо?

— Үс Хатыҥ Уһук Илиҥҥэ да, Россияҕа да бары рекордары охсор, онно биир кэмҥэ 150-170 тыһ. аҕыйаҕа суох киһи сылдьар. Биһиэхэ сыл аайы ыалдьыттар кэлэллэр: Россия салалтатыттан, федеральнай уокуруктартан, бу да сырыыга ыалдьыт аҕыйаҕа суох буолуоҕа. Билигин 200-тэн тахса ыалдьыт кэлэр санаалаах. Улахан культура «десанын» күүтэбит: Монголияттан биир дойдулаахпыт (ийэтэ Горнай оройуонуттан төрүттээх), Монголия үтүөлээх артыыската Батмунхийн Сарантуя кэлиэхтээх.

— Үс Хатыҥҥа номнуо бүтүн куорат баар буолла, сылтан сыл аайы үүнэр. Ханнык саҥа архитектура объектара, ансаамбыллара баар буоллулар?

— Бүгүҥҥү күҥҥэ элбэх түhүлгэ, ураһа уо.д.а. сиэр-туом объектарын ахсаана 100-тэн таҕыста. Алтан-сэргэҕэ, о.д.а. бэлиэ сирдэргэ дьон сылы эргиччи кэлэн барар. 1945 сыллааҕы комплексы – Аар Баҕаҕы саҥардабыт. Кини бастаан Сунтаар улууһугар турбута, ол 14 сыллааҕыта Үс Хатыҥҥа көһөрүллүбүтэ. Кини дьон сүгүрүйэр миэстэтигэр кубулуйуоҕа, онно кырдьаҕастар эрэ буолбакка, ыччаттар эмиэ көрсүөхтэрэ диэн эрэнэбит. Оттон быйыл улахан тутуу күүтүллүбэт. Биир дойдулаахтар, тэрилтэлэр объектары чөлүгэр түһэриигэ уонна тупсарыыга үлэлииллэр. Ыһыах күнүгэр бары площадкалар саҥалыы көрүҥнээх ыалдьыттары көрсүөхтэрэ.

— Туймаада Ыһыаҕын кэмигэр ханнык сүрүн тэрээһиннэр ыытыллыахтарай? Куонкурустар, оонньуулар, күрэхтэһиилэр…

— Аҕа көлүөнэ дьоҥҥо да, ыччаттарга да сөптөөх Ыһыах программата таҥылынна. Биһиги 75-тэн тахса программаны, 11 куонкуруһу бэлэмнээтибит, куонкурустар бары норуот үгэстэригэр тирэҕирэллэр: сиэр-туом көстүүмэ, саха куукунатын астарын бэлэмнээһин уонна жанрдарынан тойукка, олоҥхоҕо уо.д.а. норуот маастардарын күрэхтэрэ. Саамай бөдөҥ күрэхтэртэн биирдэстэринэн оһуохай этээччилэр күрэхтэрэ буолар. Ааспыт сылларга курдук, манна эмиэ кыттааччытын ахсаана элбэх буолара күүтүллэр. Оҕолору эмиэ умнубатыбыт, кинилэргэ 10-ча программа ананар. Ону эргэ үс улахан оонньуу тэриллиэҕэ: өбүгэлэр оонньуулара, «Дыгын оонньуулара», манна өрөспүүбүлүкэ саамай күүстээх боотурдара кытталлар, уонна, биллэн турар, быыстапкалар.

— Бириис фондата хайдаҕый?

— Ол спонсордар суоттарыгар мунньуллар. «Дыгын оонньууларыгар», оһуохайга уонна ат сүүрдүүтүгэр сүрүн бириис быһыытынан массыыналар туруорулуннулар. Атын бириистэри спонсордар талыахтара.

— Көрөөччүлэргэ миэстэ ахсаана эбиллиэ дуо?

— Алгыс сиэрин-туомун кэмигэр элбэх киһи мустар. Оттон киһи олорор миэстэтэ 6-7 тыһыынча кэриҥэ, бэлиэтээн эттэххэ, бу Дьокуускайга олус кыра. Ол эрээри дьон бэйэлэрин балааккаларын, олоппосторун илдьэ кэлэн, хонууга олорон истиэн-көрүөн сөп дии саныыбыт. Манна уларытыы суох, онон туох баарынан буолуоҕа. Номнуо үһүс сылын трибуналар кэннилэригэр, Алтан сэргэ аттыгар улахан светодиоднай экраннары туруорабыт. Дьон бэйэлэрин малларын илдьэ кэлэн, лааҕыр оҥостон, Ыһыах аһыллыытын уо.д.а. тэрээһиннэри экранынан көрүөхтэрин сөп. Ипподромҥа 10 тыһыынча миэстэлээх, кэнсиэрдэр, «Дыгын оонньууларын» уонна атынан сүүрдүү кэмигэр көрөөччүлэр табыгастаах миэстэни булуохтара.

— Норуот маастардарын быыстапката тэриллэр дуо? Ону көрөөччүлэр маастар-кылаастарга сылдьаллара кыаллыа дуо?

— Икки күн иһигэр быыстапка, сүрэхтээһин программалара ыытыллыаҕа. «Симэх» быыстапка мэлдьи үлэлиир, онно 100-тэн тахса маастар кыттар. Ону таһынан худуоһунньуктар, уустар быыстапкалара үлэлиир. Баҕалаахтар чугаһаан үөрэниэхтэрин сөп.

— Кыайыы 70 сылыгар аналлаах быыстапкалар баар буолуохтара дуо?

— Арт-галереяҕа быыстапка толору ветераннар үлэлэригэр ананыаҕа. Ити олус интэриэһинэй, кинилэр бэрт дэҥҥэ кытталлар. «Симэх түһүлгэтигэр» кэккэ куонкурустар, ол иһигэр «Кыайыы чорооно» диэн тэриллэллэр, маастардар эрдэттэн бэлэмнээбит матырыйаалларын илдьэ кэлэн, 2 чаас устатыгар искусство айымньытын оҥорон таһаарыахтара.

— Сүрүн ыалдьыттарынан ветераннар буолуохтара. Кинилэртэн төһө киһи кэлэрэ күүтүллэрий?

— Кыттыан баҕалаах дьон бары Ыһыахха ыҥырылыннылар, бырааһынньык аһаҕас. Биһиги дааннайдарбытынан, улуустартан уонна куораттан 400 кэриҥэ сэрии уонна тыыл ветерана официальнайдык ыҥырылынна.

— Ханнык музыкальнай уонна театральнай коллективтар кыттыахтарай?

— Бырааһынньык культурнай программата киэҥ. Соҕотох бырааһынньык аһыллыытыгар биллэр коллективтартан 1000-тан тахса киһи кыттыаҕа: «Сандал», Культура колледжыттан уо.д.а. үгүстэр. Ону таһынан 75 программаҕа уус-уран самодеятельностан, эстрадаттан, хор бөлөхтөрүттэн, улуустартан 200-чэ киһи кыттар.

Анна Харайбатова.