Элгээйи сиригэр эһиэкэй дьиэрэйдэ

Бэс ыйын 29-30 күннэригэр буолбут Элгээйи эҥэрин нэһилиэктэрин холбоһуктаах ыһыахтара саха норуотун биир киэн туттар киһитэ С.А. Зверев- Кыыл Уола күөгэйэр күнүгэр сылдьан, оһуохай оонньуутун күнүстэри-түүннэри этэн-тыынан сэгэлдьитэн, дьонун сэргэтин көччүйэ оонньоппут аҕай аатырар Угут Күөлүгэр хаһааҥҥытааҕар да элбэх киһи муһунна. Инньэ гынан, Саха сиригэр соҕотох урукку Ленин уордьаннаах С.М. Журавлев директордаах «Элгээйи» сопхуос муҥутаан сайдан, кыаҕыран, аатыран-суолуран олорбут килбиэннээх кэрэ кэмнэрин саҕанааҕы курдук үрдүк өрө көтөҕүллүүнү, түмсүүнү санатан ылла. Быйылгы ыһыах Улуу Кыайыы 70, биллиилээх учуутал, кыраайы үөрэтээччи, оччолорго даҕаны бүтүн Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн сэдэх Айылҕа музейын төрүттээбит Б.Н. Андреев 100 уонна норуот ырыаһыта С.А. Зверев-Кыыл Уола төрөөбүтэ 115 сылларыгар ананна.

Дьэ, саргылаах саха норуотун дорҕоонноох добун тойуксута, кырыымпалыы кылыһахтаах норуот ырыаһыта, үлүскэннээх үтүө үҥкүүһүтэ, РСФСР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Саха АССР искусствотын үтүөлээх деятелэ, ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ С.А. Зверев-Кыыл Уола кута-сүрэ тохтообут, аман өһө аараабыт, тылын иччитэ иҥмит ытык-мааны сиригэр үйэлэргэ умнуллубат үтүө ааттаах улуу киһибит төрөөбүтэ 115 сылыгар аналлаах ыһыах аһыллыыта олус уратытык барда.

Улууспут быйылгы ыһыаҕын иккис күнүн айылҕа ардаҕынан «ыспыт» буолан, бу да сырыыга сэрэхэдийэ санааһын баара. Бу сырыыга ыһыах аһыллыыта буолан эрдэҕинэ, барбах ардах ибиирэн баран, өссө ыһыах аһыллыытын үгэнигэр этиҥ этэн ньиргитэн ылан, сорох-сорохтор «хайыы, оҕонньорбут «баарын» биллэрэн барда» диэн ботугураһан ыллылар. Онтон дьэ алгыс тыла тиийэн, хараҥа, анньан турбут былыт Угут Күөл халлаанын халыҥ көхсүнэн халтарыйан ааһан, аламай күммүт барахсан тыган таҕыста. Алгыһа табыллыбыт ыһыах хайаан да этиҥнээх ардах, сардаҥалаах самыыр сэтиилээх буолар дииллэрэ. Бу сырыыга эмиэ оннук буолла.

Ыһыах ыалдьыттарынан күндү

Элгээйи нэһилиэгин быйылгы ыһыаҕа биһиги улууска хайа да нэһилиэк ыһыаҕынааҕар ыалдьыттарынан баай буолла. Ол эмиэ элбэҕи этэр буолуохтаах… Ыһыах аһыллыытыгар улууспут аҕа баһылыга Анатолий Григорьев солбуйааччыларыныын, дьаһалта эппиэттээх үлэһиттэриниин, оройуон депутаттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Максимов ыалдьыттаан аастылар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Государственнай Мунньаҕын (Ил Түмэн) 6 депутата, ол иһигэр элгээйилэр бэйэлэрин уоллара, бу улахан ыһыах генеральнай спонсора, «Стерх» региональнай страховкалыыр компания» ААО генеральнай директора Семен Березин, Ил Түмэн Хонтуруоллуур комитетын бэрэссэдээтэлэ Александр Уаров, Иннокентий Васильев, Дмитрий Саввин, Василий Местников, Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын Академиятын ректора Леонид Владимиров, Дьокуускай куорат мээрин солбуйааччыта, биир дойдулаахпыт Петр Ефремов, Уус-Алдан улууһун киинин Бороҕон нэһилиэгин баһылыга Василий Аммосов, ытык киһибит С.А. Зверев ыччаттара Варвара Зверева, Төгүл Зверев кэргэнинээн Анна Зверевалыын, о.д.а. ыалдьыттар ыһыаҕы киэргэттилэр, үрдүк таһымнаатылар. Элгээйи эҥэринээҕи Иван Константинов баһылыктаах Күндэйэ, Валерий Ефимов баһылыктаах Хоро, Елена Старкова баһылыктаах Толоон, Николай Давыдов баһылыктаах Кутана, Федор Федоров баһылыктаах Күүкэй, Алексей Обоюков баһылык-таах Сиэйэ, Герман Данилов баһылыктаах Түбэй, Егор Григорьев баһылыктаах Түбэй-Дьаархан уонна Александр Попов баһылыктаах ыаллыы Устье нэһилиэгин баһылыктара бэйэлэрин бастыҥ-мааны үлэһит дьонун, кэлэр солбук ыччаттарын батыһыннаран, Угут Күөл илин эҥээриттэн хотоҕостуу субуһан сэлэлии хааман киириилэрэ биир астык көстүү буолла.

Ити кэнниттэн Элгээйи нэһилиэгин аҕа баһылыга Гаврил Леонидович Яковлев тэрийэр ыһыаҕар кэлбит күндү ыалдьыттарын самаан сайын салаллыбытынан, үгүс үтүө үбүлүөйдээх ыһыаҕынан эҕэрдэлээн баран, ыһыаҕын аһыллыбытынан биллэрэн, дьөллөккөй күпсүүрү охсорго дьаһайар. Дьэ, ол кэнниттэн Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Сунтаар улууһун, Күндэйэ нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина И.Ф. Васильев (уруттуу түһэн эттэххэ, бу күн Иван Федоровичка Элгээйи нэһилиэгин Бочуоттаах гражданинын аата эмиэ иҥэрилиннэ, эҕэрдэлиибит – Б.Н.) ыһыах алгыһын сиэрин-туомун толорор.
Ыһыах аһыллыытыгар С.А. Зверев-Кыыл Уола айбыт үгүс үҥкүүлэрэ толорулуннулар. Дьэ, чахчы да ураты муусука, кэрэ көстүү эбитин өссө төгүл итэҕэйэҕин.

Березин баайтаһын биэ этинэн күндүлүүр

Дьэ, ол кэнниттэн норуот бэйэтин баай историятын, култууратын үтүө үгэстэрин үүнэр көлүөнэҕэ үйэттэн үйэҕэ салгыы турдун диэн, бастакы холобур быһыытынан биир дойдулаахпыт Семен Березин ыһыах төрүт үгэһин тутуһан, үс баайтаһын биэни астатан ыһыахха кэлбит дьонун-сэргэтин үтэһэҕэ үөлүллүбүт сыалаах этинэн, хартанан күндүлүүр. Ону кытта тэҥҥэ кырылыы кыынньар кымыс, арыылаах алаадьы түҥэтиллэр.
Дьиктитэ диэн, бу күндү­лээһин кэнниттэн ардаҕынан ибиирэ турбут халлааммыт былыта ыһыллан, күммүт кытта үөрбүттүү-көппүттүү кылбайан тахсан, ыһыахчыттар санааларын, сүргэлэрин өссө көтөхтө.

Зверев ансаамбылын кыттыылаахтарыгар чиэс-бочуот

1957-1958, 1964, 1967 сыллар-дааҕы С.А. Зверев-Кыыл Уола ансаамбылын олох тыйыс, кытаанах сокуонунан сэдэхсийбит ахсааннаах кыттыылаахтарын ыһыах ыалдьыттара ытыс тыаһынан уруйдуу-айхаллыы көрсөллөр. Кинилэр этэ буоллаҕа дии, оҕонньор үрдүк, албан аакка-суолга тахсарыгар күүс-көмө, тирэх буолбут дьон.

Ыһыах буолан баран…

Ханнык ыһыах хол дойдуттан холоонноохторун холоһуулара, тэгил дойдуттан тэҥнээхтэрин эриһиилэрэ суох буолуой… Элгээйи да ыһыаҕа онтон хаалбата.

Саха таптыыр оонньуутугар хапсаҕайга ыһыах муҥутуур кыайыылааҕынан буолан, Күндэйэттэн икки тустуу маастара Александр Львов бэйэтинээҕэр лаппа ыарахан ыйааһыннаах Александр Григорьевы охторон, «Минскэй» матасыыкылынан бириэмийэлэннэ.

Мас тардыһыытыгар Афанасий Михайлов бастаан, эрэһиинэ тыынан, Анатолий Тимофеев иккис буолан болгарканан, улуус ыһыаҕын «Маччаха оонньуутун» кыайыылааҕа Юрий Михайлов (Маар Күөл) инструмент наборунан наҕараадаланнылар.

Дьэ, хастаабыт тиит курдук харылаах, суллаабыт тиит курдук сотолоох, бөҕө мөссүөннээх, көҥүл тустууга Сэбиэскэй Сойуус спордун маастара Бөҕө Бөрүөһүн (мин кинини көрөрүм – Б.Н.) ыччата Семен Березин туруорбут матасыыкыл бириистээх 176 кг ыйааһыннаах сымара тааһы көтөҕүүгэ 3 күүстээх холонно. Бу иннинэ Чурапчытааҕы Олоҥхо ыһыаҕын күүстээхтэрин күрэҕэр иккис миэстэлэммит Кутана ыччата Рустам Ксенофонтов күрэстэһээччилэрин лаппа баһыйан, түһүлгэ тула тоҕуоруспут дьон иннинэн саҥа матасыыкылын миинньэн бочуот эргиирин оҥорон таҕыста.

Атах оонньуутугар («үс төгүл үс») 10 кыттааччыттан Василий Михайлов (Сунтаар) бастакы, иккис Михаил Михайлов (Сиэйэ), үһүс Анатолий Тимофеев (Сунтаар) буолан, эмиэ сыаналаах бириистэри тутан үөрдүлэр-көттүлэр.

Биллэн турар, ыһыах биир бастыҥ киэргэлинэн ат сүүрдүүтэ буоллаҕа. Биэс дистанцияҕа кыайбыттар харчынан ботуччу бириэмийэни ыллылар уонна Иван Александров анал бирииһин туттулар. Саамай аҕа саастаах ат сүүрдээччигэ «Корона» фирма 40 тыһ. солк. суумалаах сертификат туттарда. Бу сырыыга Күндэйэттэн ураты барыта Хочо нэһилиэктэриттэн кэлбит быһый атахтаах, уҥмат тыыннаах дьөһөгөй оҕолоро илин-кэлин түһүстүлэр.

«Оһуор» култуура киинэ

Ыһыах иккис күнүгэр аанын тэлэччи аспыт «Оһуор» култуура киинэ чугаһынан суох сиэдэрэй оҥоһуулаах тутуу буолбут. Бу тыа сиригэр улахан тутууну улуус биллиилээх тутааччыта, бу ыһыах күн кыһыл көмүс чаһылаах Ил Түмэн Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыт Григорий Павлов салайар «Байым» ХЭТ тутан үлэҕэ киллэрдэ.

Урут даҕаны култуура өттүгэр инники күөҥҥэ сылдьар элгээйилэр инникитин Ил Дархаммыт Е.А. Борисов «Култуура – норуоту түмэр, сайыннарар сүдү күүс» диэн ситимигэр киирэн, өссө тэптэн туран үлэлииллэригэр бэртээхэй кулууптаннылар.

Кулуупка киирэр аалай лиэнтэ быһа кырыллаатын кытта сонно тутуспутунан С.А. Зверев-Кыыл Уолун «Кулун Кугас аттаах Куллустай Бэргэн» олоҥхотун оонньоотулар. Олоҥхону С.А. Звереви кытта элбэхтик алтыспыт, кини ансаамбылын биир бастакы кыттыылааҕа, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Сунтаар улууһун, Элгээйи нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина Захар Саввинов туруорбут.

Дьон-сэргэ астынна

Дьэ, ити курдук Элгээйигэ, Улуу киһибит Сэргэй Зверев- Кыыл Уола анаан-минээн булбут, алгыһын тыла түспүт Угут Күөл сиригэр өтөрүнэн буолбатах үрдүк тэрээһиннээх ыһыах буолан ааста.

Бу ыһыах маннык үрдүк таһымҥа барыытыгар бэйэбит уолбут, «Стерх» региональнай страховой компания» ААО генеральнай директора, Ил Түмэҥҥэ бэйэбит депутаппыт Семен Максимович Березин улахан оруоллааҕын бэлиэтээн ааһар сиэрдээх дии саныыбыт. Уолбутун убаастаан, ыҥырыытын ылынан, итиччэ элбэх Ил Түмэн депутата ыалдьыттаабыт нэһилиэк ыһыаҕа, арааһа аҕыйах буолуо дии саныыбыт. Онон уолбутунан киэн туттуубутун өссө төгүл үрдэттэ.

Уруккута хатыҥ чараҥ хаймыы­лаах, лиҥкинэс тиит тулалаах, барбах алаадьы эрэ саҕа кыра күөллээх Угут Күөл билигин атын көстүүлэммит. Угут дьыллар содулларыттан урукку ат сүүрдэр сир билигин эмис соболоох улахан күөл буолбут. От-мас хаппыт-ииммит. Сир күөгэҥнэс. Ол да буоллар, билиҥҥи Угут Күөлгэ араас тутуу бөҕө кэчигирээбит. Нэһилиэктэр бииртэн биир дьэрэкээн ойуулаах тутуулары туппуттар. Чэ, быһата, Угут Күөл иккис тыынын ылбыт.

Ыһыах бары тэрээһинэ аллаах ат хаамыытыныы кудуххайдык баран иһиитэ, билиҥҥи кэминэн оҕустахха, тэрээһин биир ситиһиитэ диэххэ наада. Өссө анал пресс-киин үлэлээтэ. Күрэхтэр түмүктэрэ тута араадьыйанан биллэриллэн истилэр. Онон, ыһыах тэрээһинин баһылык Гаврил Яковлев, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Элгээйигэ өр сылларга баһылыгынан үлэлээбит Александр Миронов, ону тэҥэ олохтоох саламта бары биир санаанан салайтаран, дьоһуннаахтык дьаһайан ыыппыттара тута көстөр. Билиҥҥи курдук уопсай үп-харчы кырыымчык кэмигэр ыһыах араас тэрээһиннэригэр, күрэхтэһиилэригэр биир дойдулаахтар уопсай сүбэнэн, үбүнэн көмөлөстүлэр. Ол курдук Күндүл Ивановка (оһуохай бастыҥ эдэр этээччитигэр аҕалара Уйбаан Нуолур аатынан сүрүн бириис – скутер туруорбуттара), Петр, Николай Ляшеевтарга, Иван, Лена Даниловтарга, Владислав, Алена Крыжановскайдарга, Лука Егоровка, Григорий Никифоровка, Ульяна, Сергей Мироновтарга, Саргылаана Мироноваҕа, Мария Егороваҕа, Валентин Кимҥэ, Игорь Осиповка, Марина Платоноваҕа, Айсен Тихоновка, Александра Амбросьеваҕа, Иван Александровка, ИП Нина Герасимоваҕа, Леонид Евсеевкэ, Иннокентий Ивановка, Матрена Трофимоваҕа, улууспут аҕа баһылыгар Анатолий Григорьевка, Дьокуускай куорат мээрийэтин аатыттан микроавтобус сертификатын Петр Ефремовка, о.д.а. уонна, биллэн турар, Семен Березиҥҥэ элгээйилэр махталлара улахан.

Дьэ, ити курдук эһиэкэй ырыалаах Элгээйи сиригэр «Угут Күөл алгыстаах ыһыаҕа» икки түүннээх күн бэрт тэрээһиннээхтик, өрө көтөҕүллүүлээхтик барда.

Тыа сирин үлэһит дьоно барахсаттар Улуу тунах ыһыах алгыһынан арчыланан, күөх быйаҥы сомсуу күүрээннээх үлэтигэр турунуохтара турдаҕа. Алгыһынан улуу олох арчыланар, алгыһынан улуу олох салҕанар дииллэр.

Борис Николаев.