Эпос уонна искусство киинэ: хайдах буолуоҕай, тугу биэриэҕэй?

Биһиги куораппытыгар олохтоох норуоттар куттарыгар-сүрдэригэр, омук быһыытынан бэйэлэрин билиниилэригэр сөп түбэһэр ис хоһоонноох, тас оҥоһуулаах, онон Саха сирин киин куоратын ураты бэлиэтэ буолан киэргэтиэх тутуу, дьиэ бэрт аҕыйах. Ол оннугар тас дойдулартан киирэр омуктар бэйэлэрин итэҕэллэрин кытта арахсыбат баҕаттан улахан айдаана-тойо суох үҥэр, мустар сирдэрин номнуо туппуттара ыраатта.

Арктикатааҕы эпос уонна искусстволар кииннэрин тутуу сыанатын истээт да, сорох-сорохтор тута экономикаҕа хоромньутун ааҕан барбыттара. Ити кинилэр бу тутуу олохтоох норуоттарга туох суолталааҕын, уопсайынан, Хоту сир норуоттарын ураты искусствотын харыстыырга биир тирэх буолуохтааҕын ситэ өйдөөбөттөрүттэн, ардыгар өйдүү да сатаабаттарыттан тахсар быһыылаах. Онон хаһыат ааҕааччытыгар бу туох тутуу буолуохтааҕын, манна ханнык тэрилтэлэр киириэхтэрин, Саха сирин олохтоохторо бу баараҕай бырайыак бастакы түмүктэрин хаһан көрүөхтэрин туһунан СИА матырыйаалын билиһиннэриэхпит.

Атырдьах ыйын 9 к., Аан дойду төрүт норуоттарын күнүгэр, Арктикатааҕы эпос уонна искусство киинин концепциятын бастакы билиһиннэрии буолан ааста. Бу кииҥҥэ хас да театр, музей, киинэ саалата уонна филармония 20 тыһыынчаттан ордук кв. миэтэрэ иэннээх былаһааккаҕа түмсүөхтээхтэр. Онон кэнэҕэски киин Арктика үгэстэрин көрдөрөр-билиһиннэрэр култуура бөдөҥ кластера буолуоҕа.

«Бу киин куорат киинигэр, Сайсары күөл аттыгар уопсастыбаннай эйгэнэн буолуоҕа, манна спорт да, үөрэх да, култуура да түмүллүөхтэрэ. Арктика духуобунай уонна географическай киинин быһыытынан биһиги региоммутугар бастакы суолтаны биэриэҕэ», — диэн ааҕар Саха сирин судаарыстыбаннай сүбэһитэ Андрей Борисов.

Эпос киинин үөскэтии идеятын 2017 сылга аан бастаан Россия тас дойдуларга миниистирэ Сергей Лавров, Россия президенин култуураҕа сүбэһитэ Владимир Толстой уонна ЮНЕСКО генеральнай директора Ирина Бокова өйөөбүттэрэ. Ити сылга объегы архитектура өттүнэн быһаарыыга өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурус уонна бырайыагы уопсастыбаҕа дьүүллэһии ыытыллыбыттара.

Быйыл муус устар саҥатыгар Эпос киинин үөскэтиини өйүүр туһунан резолюция Госдумаҕа парламент истиилэрин түмүк докумуонугар киирбитэ. Саха сирин баһылыга Айсен Николаев муус устар 27 к., Өрөспүүбүлүкэ күнүгэр уопсастыбаннас үөрүүлээх мунньаҕар комплексы тутуу туһунан иһитиннэрбитэ.

Бүгүҥҥү күҥҥэ киин архитектуратын концепцията оҥоһуллар, барыллааһын техническэй кээмэйдэрэ уонна ороскуоттара ааҕыллаллар, онон бырайыак туһунан уопсай өйдөбүл бэриллэр. Бырайыагы 2020 сыл түмүктэниэр диэри бэлэмниэхтэрэ. Тутууну “Триумф” спорт киинин кэккэлэһэ 2021 сылтан саҕалыырга былаанныыллар.

Элбэх функциялаах эйгэҕэ Г.М.Кривошапко аатынан Судаарыстыбаннай филармония, Олоҥхо театра уонна П.А.Ойуунускай аатынан Саха  театра, Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттарын театра, “Туймаада” ансаамбыл, “Саха сирин виртуозтара” ансаамбыл, Аан дойду норуоттарын хомустарын музейа уонна киинэ, Саха сирин норуоттарын музыкатын уонна фольклорун киинэ киириэхтэрэ. Онон, көстөрүн курдук, Саха сирэ киэн туттар кэлэктииптэрэ манна биир сиргэ айыахтара-тутуохтара турдаҕа.

Кинилэртэн үгүстэрэ бү­гүн табыгаһа суох дьиэлэргэ үлэлииллэр эбэтэр олох да бэйэлэрин дьиэлэрэ суох, онон кэлэктииптэр атын тэрилтэлэр эрэпэтииссийэлиир саалаларын кэрийэллэр, атын театрдар сыаналарыгар тахсаллар, музыкальнай тэриллэрин уонна инструменнары миэстэттэн миэстэҕэ көһөрө сылдьарга күһэллэллэр. Дьокуускай үрдүнэн классическай музыкаҕа аналлаах биир да сөптөөх акустикалаах былаһаакка суох, оттон саамай улахан көрөөччүгэ аналлаах сааланы театральнай диэҕи, онтон бэрт ыраах “Триумф” дьиэтигэр оҥоро сатыыллар.

«Манна бэйэлэрэ дьиэлэнэллэрин курдук, хас да култуура тэрилтэтин олохсутар былаан баар. Холобур, Саха сирин Судаарыстыбаннай филармониятын уонна Олоҥхо театрын. Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын Театра да, “Туймаада” ансаамбыл да, ону тэҥэ аан дойдуга биллэр “Саха сирин виртуозтара” ансаамбыл бэйэлэригэр сөптөөх дьиэлэрэ-уоттара суох», — диэн иһитиннэрдэ Борисов.

“Саха сирэ музыкаҕа баай үгэстэрдээх. Ол эрээри акустикатын уонна табыгастааҕын өттүнэн бары аныгы ирдэбиллэргэ сөп түбэһэр кэнсиэрдиир саала өрөспүүбүлүкэҕэ баччааҥҥа диэри суох. Биһиги филармониябыт билигин Оҕо искусствотын эрэпэтииссийэлиир саалатыгар үлэлиир. Нэдиэлэҕэ иккитэ кинилэр аактабай саалаларыгар кэнсиэрдиибит, ардыгар көрөөччү  олус элбээтэҕинэ, эбии олоппос аҕаларга тиийиллэр. Онуоха эбии куораты биир гына көһө сылдьабыт – ардыгар Опера уонна балет театрыгар, ардыгар Нуучча уонна Саха театрдарыгар, ХИФУ култуурунай да киинигэр кэнсиэр көрдөрөбүт. Биһиги ити иһин кэллиэгэлэрбитигэр махтанабыт, ол эрээри маннык “көһүүлэр” инструменнарга дьайыылара мөлтөх, ол курдук настройкаларын кэспэт туһугар анал температура-сиик режимэ тутуһуллуохтаах”, — диэн бэлиэтээтэ Саха сирин филармониятын генеральнай директора Туйаара Пестрякова.

Арктикатааҕы эпос уонна искусство киинигэр (АЦЭИ) Филармония 700 миэстэҕэ суоттаммыт бэйэтэ кэнсиэрдиир саалалаах буолуоҕа. Саха театрын саалатыгар 450 көрөөччү киириэҕэ, оттон Олоҥхо театрыгар — 350. Тутуу конструкциятынан кинилэри биир улахан 1500 миэстэлээх саалаҕа кубулутуохха уонна хас биирдии сааланы уларытан кырата 8 араас иэннээх түһүлгэни ылыахха сөп буолуоҕа. Онон комплекска биир кэмҥэ хас да тэрээһини ыытар кыаллыан сөп.

Ити саалалар уопсай макекка көстөр үс ураһаҕа олохсуйуохтара. Бастакы Филармония ураһатын 2022 сылга түмүктүүргэ былаанныыллар, онтон 1-1,5 сылынан киниэхэ Саха театра уонна Олоҥхо театра холбоһуохтара.

Ити түмүгэр Саха театра Орджоникидзе болуоссатыгар баар дьиэттэн тахсыаҕа уонна ону Эдэр көрөөччү театрыгар биэриэҕэ. Билигин Эдэр көрөөччү театра циркэттэн чугас, Киров аатынан уулуссаҕа биир этээстээх дьиэҕэ баар. ТЮЗ кылаабынай режиссера Александр Титигиров СИА-ҕа кэпсээбитинэн, кинилэр саҥа дьиэҕэ көһөллөрүгэр бириэмэтэ кэллэ, ол эбэтэр билиҥҥи дьиэлэрэ, дьиҥэр, саахалланар туруктаах.

“ТЮЗ-ка Саха театрын дьиэтин биэрии биһигини быыһыаҕа. Билигин усулуобуйабыт оннук үлүгэр куһаҕан диэбэккин гынан баран, кырыыһата да тэстэр, көрөр сааланы өрөмүөннүөххэ наада. Биһиги өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр араас фестивалларга уонна куонкурустарга сылдьан көрдөхпүтүнэ, саамай кырасыабай театрдара – чуолаан, ТЮЗ-тар, онон кэнэҕэски театрбыт оҕолорго дыбарыаһынан буолуоҕа диэн ыра санаалаахпын”, — диэтэ Титигиров.

Кини оҕолор төрөөбүт култуураларын билиилэрэ-көрүүлэрэ эмиэ улахан дьоҥҥо курдук, тэҥ суолталааҕын, онон хас да театры, музыкальнай уонна музей былаһааккаларын биир Кииҥҥэ түмүү Саха сирин эдэр көлүөнэтигэр эмиэ туһалаах буолуоҕа, кинилэр Арктика искусствотын туһунан толору өйдөбүлү ылыахтара диэн эбэн эттэ.

Бу Арктикатааҕы кииҥҥэ өрөспүүбүлүкэ эрэ буолбакка, норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа быыстапкалары, саммиттары, форумнары ыытыахха сөп. Ону таһынан, Кииҥҥэ IMAX-киинэ саалата уонна араас мастарыскыайдар баар буолуохтара.

Таһыттан объект 3 ураһалаах уонна “панцирьдаах” төгүрүк дьиэ буолуоҕа – бырайыак билиҥҥи көрүҥүнэн комплекс илин өттө Өлүөнэ Очуостарын сирэйдээн көрдө­рөр интерактивнай плас­ти­­на­лартан турар, онно ойуу таһаа­рыллыаҕа.

Учаастак 30 тыһ. кв.м диэри сири ылыаҕа, тутуу иэнэ – 10 тыһ. кв. м, объект уопсай иэнэ – 24 тыһ. м². Бүгүн бырайыак сыаната 18 млрд солк. тэҥ, ол эрээри билигин оҥоһулла эрэ сылдьарынан, чопчу сууматын этэр уустук.

Өрөспүүбүлүкэ экономикаҕа миниистирин бастакы солбуйааччыта Владимир Сивцев этэринэн, Киин сыанатыгар кинини тутан олорууга ороскуоттар киллэриллибиттэр, ол курдук объекка комплекс тутууларын таһынан, наадалаах инфраструктура барыта киириэҕэ — ис, киирэр суоллар, парковка, биэрэк кирбиитигэр ландшафт. Тыйыс кыһыҥҥы тымныылары тулуйар технологиялары оҥоруу эбии орокуоттары ирдиэҕэ. Сивцев бэлиэтээбитинэн, ороскуоттар сметаларын ымпыктаан-чымпыктаан бэлэмнээһин хаамыытыгар бырайыак түмүк сыаната намтыыра күүтүллэр.

Арктикатааҕы киин судаарыс­тыбаннай-чааһынай бииргэ үлэлээһин төрүтүгэр тутул­луоҕа, ол түмүгэр өрөспүүбүлүкэ бюджетыгар ноҕуруусканы аччатар кыаллыаҕа. Үбүлээһин болдьоҕо 11 сылга диэри – 2030 сылга диэри суоттаныллар. Андрей Борисов тутууну 2027 сылга түмүктүүр былааннаахтарын иһитиннэрдэ.

СИА матырыйаалынан.

Андрей СОРОКИН хаартыскаҕа түһэриитэ

Елена БАИШЕВА бэлэмнээтэ