Герой уонна бойобуой Албан аат куораттарынан айан

Сүрүн тэриниибит маннык этэ: өрөспүүбүлүкэ ветераннарын Сэбиэтин салайааччыта Будимир Дмитриевич Слепцов элбэх истиҥ сүбэтин уонна кини салайар Сэбиэтин аатыттан көрдөһүү сурук ылан, сылдьыахтаах куораттарбытыгар барытыгар кэриэтэ эрдэ ыыттарбыппыт. Итинник көрдөһөр ис хоһоонноох суруктары Ем. Ярославскай аатынан музей директора Шишигин Егор Спиридонович эмиэ биэрбитэ, онон кини сүбэтин уонна алгыһын ыраах айаҥҥа кынат оҥостубуппут. Таатта улууһун баһылыга Соров М.М. үчүгэй таһаарыылаах сырыыны, үлэни-хамнаһы баҕаран туран, Москваҕа памятник оҥоруохтаах тааҥкабыт боппуруоһугар үлэлэһэргэ сорудахтаабыта.

Петр Семеновиһым көрдөһүүтүнэн, айаммыт суолун-ииһин, үлэтин-хаамыытын убайбыт Тарбахов Иннокентий Иннокентьевич Эбэбит Күөх Хонуутугар киирэн, арыылаах саламааттаах, алаадьылаах сиэри-туому толору тутуһан алҕаабыта.

Аны олус диэн үөрбүппүт баар, Улуу Кыайыы 70 сылынан сибээстээн бу айаҥҥа туруубутун, биһиги сүрүн баҕаларбытын, соруктарбытын өрөспүүбүлүкэбит Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Данчикова Галина Иннокентьевна өйүүрүн туһунан анал дьаһала тахсыбыта.

Сталин даачатыгар

Маҥнайгы сылдьыбыт музейбыт – Сочи куоракка И.В.Сталин даачата. Дьиҥэр, куораттан чугас эбит, барыта күп-күөх улахан маһынан бүрүнэ үүммүт, үрдүк тумуска турар. Хара муора Сталин даача дьиэтин болкуонуттан көрдөххө, бу сытар, долгуннара бу сүүрэн эйиэхэ кэлэр курдуктар.

Сталин даачата кириэппэс-уһаайба курдук, тутуулара силбэһэн тураллар. Сүдү киэҥ, үрдүк хостоохтор, саалалаахтар, боростуой көрүҥнээх, дуубунан оҥоһуллубут миэбэллэрдээх. Оннук-маннык киэргэл ханна да суох. Эгэ, киһи болҕомтотун тардар үчүгэй хартыына да суох. Сталин мастан оҥоһуллубут утуйар оронун көрөн олус диэн боростуойуттан бэркиһээтим. Аны кини дьыбаанын, кэтэ сылдьыбыт хара тирии сонун көрдөрдүлэр. Дьыбааны көрбүт киһи, бары даҕаны: «… бу улуу Сталин дьыбаана буоллаҕай?..» – диэн санааҕа тиийэллэрэ буолуо.

Музей үлэһитэ буоламмын, коллегаларым биһиэхэ Сталин даача-музейын төһө көрөрбүтүнэн көрдөрдүлэр. Петр Семенович уутугар-хаарыгар киирэн, өрүһүспүттүү хамсаммахтаата, аппараатын түһэрэр тыаһа, уота күүскэ-күүскэ үлэлээмэхтээн ылла. Бүтэһигэр киһим: «Биир улахан хаартыска быыстапката буолар матырыйаалланныбыт», – диэтэ. Биһиги И.В.Сталин музейын баара-суоҕа түөрт эрэ хонук көрдүбүт, атыныгар бэйэбит да тылламматыбыт, үксүгэр өрөмүөн үлэтэ бара турара.

Онон Сталин үлэлиир хоһун эргиллэн кэлэ-кэлэ сирийэн көрдүбүт. Киэҥ баҕайы хоско кини остуолун туруорбуттар уонна олоппоско Сталиҥҥа соччо майгыннаабат муляһын – буосканан оҥоһугу олордубуттар.

Уопсайынан эттэххэ, киһи кута-сүрэ тохтообот хостордоох уонна тымныы эркиннээх дьиэлэр-уоттар буолаллара эккэ-хааҥҥа биллэр эбит. Сталин маннык усулуобуйаҕа олорбутун көрөн сөхтүм.

Музей директора этэринэн, Н.С.Хрущев саҕана И.В.Сталин музейын икки хоско эрэ «киллэрэн» баран, санаторий оҥоро сылдьыбыттар, онтон кэлин сыыйа кэҥэтэн, хоһун, экспозициятын эбэн иһэллэр эбит.

Сталинград ытык буорун – чурапчыларга

Дьэ итинтэн салгыы Сталинградка «Мамаев курган» музей комплексыгар тиийэбит. Өрөбүл күн буолан, бэйэбит сылдьан Волгоград (Сталинград) куораты кытта билистибит.

Нөҥүө күнүгэр Александр Владимирович Кутиковы – «Мамаев курган» музей-комплекс панораматын директорын солбуйааччыны, сүрүн научнай үлэһит Камарова Наталья Викторовнаны, чинчийэр (поисковай) үлэни ыытар отдел салайааччытын Таев Георгий Ивановиһы, краеведческай музей директорын Величкин Александр Ивановиһы, Волгоград к. ветераннарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин Маклаков Александр Васильевиһы, Волгоград уобалаһын ветераннарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, генерал-лейтенант Маклаков Афанасий Васильевиһы уонна да атыттары кытары, уопсайа отуттан тахса музей үлэһиттэрин, ветераннары көрүстүбүт.

Бэйэм санаабар, сүрдээх үчүгэйдик көрүстүлэр. Хантан, туох сыаллаах-соруктаах сылдьаҕыт диэн тоһоҕолоон ыйыппыттарыгар: «… биһиги Саха сириттэн, Таатта, Чурапчы оройуоннарыттан сылдьабыт, саҥа тэриллибит Государственность историятын музейыгар мантан «ытык буор» ылыахпытын баҕарабыт, фото-видео матырыйаалга, бэчээт бородууксуйатыгар уонна Ийэ дойдуну көмүскүүр кыргыһыылары, сэриилэри көрдөрөр-кэпсиир экспонаттарынан көмөҕө улаханнык наадыйабыт. Онон бу боппуруоска көмөлөһүннэрээри, уонна, биллэн турар, эһигиттэн үөрэнээри, үлэҕитигэр баар үчүгэйи-бастыҥы ылынаары, сүбэлэттэрээри сылдьабыт», – диэн үксүн көрдөһүүбүтүн тиэртибит.
Волгоград уобалаһын ветераннарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, генерал-лейтенант Афанасий Васильевич уобалас үрдүнэн 36550 ветеран баарын, олортон 4817 киһи сэрии инбэлииттэрэ буолалларын, оттон Сталинграды көмүскэспиттэр баара-суоҕа 633 ветеран хаалбытын эттэ. Генерал-лейтенант Афанасий Маклаков этэринэн, тыһыынчанан саха (Саха сириттэн 10 тыһ. тахса киһи. – Ред.) бу кыргыһыыга хорсуннук охсуспуттар. Ол курдук, биһиэхэ анаан быһыылаах, артиллерист Гаврил Дмитриевич Протодьяконов туһунан киэҥник аҕынна. Кэпсэтии, көрсүһүү түмүгэр Афанасий Васильевич кабинетыгар турар быыстапкатыттан Сталинград кыргыһыытын туһунан үс үтүөкэннээх кинигэни саха норуотугар, ветераннарыгар Улуу Кыайыы 70 сыллаах үбүлүөйүнэн үтүө санаа, баҕа илдьитинэн буоллун диэн туран, биһиэхэ бэлэх туттарда.

«Мамаев курган» музей-комплекс салалтата капсулаҕа угуллубут Мамаев курган «Ытык буорун» туоһу кумааҕылаах бэлэхтээтэ. Итини таһынан видеоматырыйаалынан үөрэ-көтө көмөлөстө.

Аны Мындаҕаайыга олорор сэрии ветерана Павлов Иван Михайлович Мамаев кургаҥҥа Гаврил Дмитриевич Протодьяконовтыын олорпут мастарын анныттан тоҥ буору алдьатан, ол ытык буору чурапчыларга анаан аҕаларга көрдөһүүтүн толорууга музей-комплекс директорын солбуйааччы Кутиков Александр Владимирович ылынан үөрэ-көтө көмөлөстө.

Волгоград уобалаһын краеведческай музейын директора Величкин Александр Иванович биһигини кытта иккитэ көрүстэ. Кини кэлэр күһүн поисковай үлэ сүнньүнэн киирбит экспонаттарынан анаан көмөлөһөр баҕатын эттэ. Түмүк курдук эттэххэ, биһиги Сталинградтан ити курдук байан-тайан, элбэх саҥа доҕоттордонон, аны Курскай куоракка тиийдибит.

Прохоровка уонна аҕабыыт Сергей

Курскай куоракка айаннаан иһэн, биһиги, сахалар, билэр Владыка Гермаммытыгар төлөпүөнүнэн кэпсэтэн, киһибитин үөрдүү бөҕөнү үөртүбүт.

Владыка олорор-үлэлиир усулуобуйаны үөрэ-көтө тэрийэргэ тылламмытын, мин Курскай куоракка аймаҕым баарын этэн, баһыыбалаан туран аккаастанным. Ол оннугар автотранспорынан көмөлөс диэн көрдөһүүбүн үөрэ-көтө ылынан, Курскайга икки-үс күн устата митрополит Герман массыынатынан, Саха сиригэр Епархияҕа үлэлээбит, Чөркөөххө Д.К.Сивцев – Суорун Омоллооннуун үгүстүк кэлэн таатталары Туора-Күөлүнэн, Чөркөөҕүнэн, Ытык-Күөлүнэн сүрэхтээбит, сахалыы билэр, истэр Сергей аҕабыыт суоппардаах сырыттыбыт.

Онон митрополит Гермаммыт сүбэтинэн «Коренная пустынь» манастыыр аттыгар баар кылаабынай командующай Рокоссовскай К.К. музейыгар уонна блиндаһыгар сырыттыбыт. Аҕабыыт Сергей суоппардаах массыынабытынан сылдьан Курскай куорат памятниктарын кытта билистибит. Ветераннар Сэбиэттэрэ да, музейдарбыт үлэһиттэрэ да наһаа эйэҕэстик көрсөн, туох баалларын аһан, кэпсээн, көрдөрө сатаатылар. Сталинградка көрсүһүүлэртэн туох да итэҕэһэ суох көрсүһүүлэр буоллулар. Кинилэр сүбэлэринэн, иккис күммүтүгэр аны аатырбыт тааҥка сэриитэ буолбут сиригэр, Прохоровкаҕа, 170-тан тахса км айаннаан тиийдибит.

Үрдүктэн үрдүк, барыта солотуулаах таҥара дьиэтин санатар түөрт кырыылаах стела кииннээх, тааҥкалары, байыаннай техникалары ыһан, туруортаан кэбиспит киэҥ нэлэмэн хонууларыгар тиийдибит. Үлэһиттэри көрүстүбүт. Петр Семеновиһым чаастан ордук кэмҥэ сынньалаҥа суох үлэлээтэ, техникалары, памятниктары, араас суруктары түһэрэн ахан биэрдэ.

Киһим хаартыскаҕа түһэрэн бүппүтүн кэннэ, салгыы тэйиччи турар, Прохоровка музейын салалтатыгар тиийэн дьон бөҕөнү кытта көрүстүбүт, дьоммут биһигиттэн, олус ыраах сиртэн кэлбиппититтэн, аны аҕабыыт Сергей суоппардаах сылдьарбытыттан олус диэн соһуйаллар.

Прохоровкатааҕы историко-культурнай киин салайааччыта Ирина Александровна Чемоданова кэпсээнинэн, бу музей-комплексы урукку Миниистирдэр Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Рыжков Николай Иванович төрүттээбит, кини билигин да көмөлөһө сылдьарын Ирина Александровна бэлиэтиир.

Ирина Александровна сталинградтар үтүө үгэстэрин салҕаан, электроннай матырыйаалларынан, аҕыйах да буоллар литературанан көмөлөстө, Петр Семенович төһө баҕарар хаартыскаҕа түһэрэрин көҥүллээтэ. Сэрии толоонуттан көстүбүт экспонаттары биэрэн көмөлөстө. Маны таһынан, Прохоровкатааҕы тааҥканан кыргыһыы хонуутуттан «Ытык буору» ыларга көҥүл суругу туттарда.

Онон били тааҥка бөҕө, онтон да атын байыаннай техника турар сирдэриттэн, аҕабыыт Сергейбит баһаарынай муннук луомун улахан көрдөһүүнэн көҥүллэтэн, төһө да хойутаатарбыт сотовай төлөпүөн банаарын уотунан сырдатынан, хата Ытык буорбутун ыллыбыт.

Букатын киэһэ, халлаан хараҥарбытын кэннэ Курскайга айаннаатыбыт. Бу айаҥҥа аҕабыыт Сергейдиин син арааһы кэпсэттибит. Олортон быһа тардан эттэххэ, маннык.

Маҥнайгытынан, Сергейбит саха тылын сөбүлүүрүн этэн, аны эһиги сахалыы кэпсээҥ диэн, дьэ, хата уу сахалыы кэпсэтэн кэллибит.

Иккиһинэн, аҕабыыт Сергейбит киинэ түспүт сирэ Прохоровка эбит. Онон Ытык буорбутун киһибит илиититтэн туппуппут.

Үсүһүнэн диэххэ сөп, кини Тааттаҕа Д.К.Сивцев – Суорун Омоллооҥҥо сылдьарын оннооҕор түһээн көрөбүн диэхтиир. Саха сирин дьонун, айылҕатын уһулуччу таттаран сөбүлүүрүн хаста да эттэ.

Төрдүһүнэн, биир дойдулаахпыт, суруйааччы Анемподист Иванович Софронов – Алампа көмүс уҥуоҕун көһөрүүгэ түһэрбит видеоматырыйаалын миэхэ бэлэхтээтэ. Түмүк курдук эттэххэ, төрүт чугас аймахтарбытыгар сылдьыбыт курдук, үөрэн-көтөн, байан-тайан аны Смоленскай куоракка айаннаатыбыт.

Митрополит Герман, аҕабыыт Сергей, Курскайга баар аймахтарым биһигини өссө кэлээриҥ диэн ыҥыра хааллылар. Үтүө дьоҥҥо сырыттыбыт!

Смоленскайга

Смоленскай куоракка Петр Семеновичтыын эрэх-турах санаалаах кэлбиппит. Манна биһигини, мин эдэр сааһым, күөгэйэр күннэрим доҕоро Сеноженко Василий Иванович барахсаным кэргэнэ – огдообото Валентина Матвеевна көрүстэ. Бэйэбит киһибитигэр, Саха сиригэр үлэлэрин-хамнастарын, олохторун анаабыт дьоммут дьиэлэригэр улахан күүтүүлээх ыалдьыт быһыытынан Валентина Матвеевна маанытыгар сырыттыбыт. Доҕорум Василий Иванович баара буоллар, сэрэйэбин, букатын атын көрсүһүү буолара хааллаҕа.

Смоленскай к. сүрүн музейдара капитальнай өрөмүөҥҥэ туралларынан, үлэбитин сэрии, тыыл ветераннарын Сэбиэтиттэн саҕалаатыбыт.

Ветераннар Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Кузнецов Валерий Иванович тэрийиитинэн чаас аҥаара кэриҥэ күүтүү кэнниттэн, Алешев Николай Николаевич – Смоленскай куорат администрациятын баһылыгын бастакы солбуйааччыта, үөрэх уонна ыччат политикатыгар управление начальнига Романов Александр Кириллович уонна Смоленскай уобалас дьахталларын уонна саллааттарын ийэлэрин Кэмитиэтин салайааччыта Мария Васильевна Утенкова, маны таһынан итиннэ түбэһэ түспүт ветераннар кыттыылаах көрсүһүү буолла.

Биллэн турар, туох сыаллаах-соруктаах кэлбиппит туһунан иһитиннэрдим, түгэнинэн туһанан Таатта улууһун ветераннарын Сэбиэтин салайааччы С.И.Беркина көрдөһүүтүнэн, аны сайын Смоленскайга Таатта ветераннарын делегацията кэлиитин туһунан эттим, түмүгэр, политсыылынай Петр Алексеевынан сибээстээн, Смоленскай куорат Дьүлэй нэһилиэгин кытта сыһыаннаһыылары олохтуура сөбүн кэпсээн дьоммун үөртүм.

Петр Алексеевы смоленскайдар дьэ ытыктыыр киһилэрэ эбит, икки этиибин улаханнык сэргээтилэр, кэпсэтиигэ, сүбэлэһиигэ оскуолалар нөҥүө сибээһи олохтуурга эттилэр.

Биһиэхэ туох баарынан сталинградтар, курскайдар, прохоровкалар курдук көмөлөстүлэр. Ытык буору биһиэхэ биэрээри анал уолаттары булан үлэлэттилэр. Онон Ытык буорданан, саҥа доҕоттордонон үөрдүбүт.

Смоленскай ветераннарыгар дьүлэйдэр 1942 сыллаахха политсыылынай Петр Алексеевич Алексеевка анаан кини олорбут балаҕанын музей оҥорбуттарын уонна ол музей-балаҕан билиҥҥээҥҥэ дылы музей быһыытынан үлэлии турарын, ким да алдьаппатын туһунан кэпсээн, аны билигин федеральнай суолталаах диэбиппэр ытыс тыаһынан махталларын биллэрдилэр, сөхтүлэр, үөрдүлэр.

Мунньах уопсай быһаарыытынан Таатта ветераннарын көрсөргө бары кыахтар баалларын эттилэр, ол гынан баран көрдөһүүлэрэ биир, «таатталар эрдэ сибээскэ тахсан, былааннарын чуолкайдаһаллара наада» диэтилэр.

Биири бэлиэтии көрдүм, Петр Семеновиһым дьону-сэргэни кытта кэпсэтэри улаханнык сатыыр эбит, дьэ уонна ааттаах үчүгэй пропагандист, төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтин олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын дьон ылынар гына сырдатарын, кэпсиирин иһин киһибэр куруутун махтанабын.

Андросов уҥуоҕар сүгүрүйүү

Нөҥүө сарсыарда, күн тахса илигинэ, ытыс таһыйар хараҥаҕа аны Сычевка куоракка айаннаатыбыт. Син уһуннук айаннаан киэһэлик Сычевка куоракка тиийдибит. Биһигини бэйэтэ массыыналаах, Гагарин куораттан чугас Пречистый диэн бөһүөлэккэ олорор биир дойдулаахпыт, Мэҥэ-Хаҥаластан төрүттээх Сидоров Дмитрий Алексеевич көрсөн, бэйэтин дьиэтигэр илдьэн хоннордо.

Сүрдээх сэмэй, үтүө дьоҥҥо, мааны дьиэҕэ-уокка хонон, сынньанан баран биир дойдулаахпыт Сидоров массыынатынан Сычевка куоракка сарсыарда эрдэ айаннаан тиийэн, Сычевка куорат администрациятын баһылыгын Орлов Евгений Тимофеевиһы кытта билистибит.

Ыраах сиртэн сылдьар дьону болҕомтолоохтук көрүстүлэр. Онон биһиги көрдөһүүбүтүн ылынан, Евгений Тимофеевич үөрэх управлениетын начальнига Никанорова Татьяна Вениаминовнаны, ветераннар Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Манько Николай Григорьевиһы ыҥыран, биһиги туруорбут икки көрдөһүүбүтүнэн олохтоохтор дьүүллэһиилэрин тэрийдэ. Маҥнайгы көрдөһүүбүт – разведчик Андросов Георгий Михайлович көмүс уҥуоҕун көрдөөһүҥҥэ, а.э. көмүллүбүт сирин булууга билэр дьонунан көмөлөһүү, оттон иккис көрдөһүүбүт Баайаҕа нэһилиэгин кытта сибээһи олохтооһуну тэрийии этэ. Сычевка куорат баһылыга Орлов Евгений Тимофеевич дьүүллэһиилэрин түмүгүнэн бэрт судургу дьаһаллары оҥордо.

Маҥнайгытынан, ветераннар Сэбиэттэриттэн Манько Николай Григорьевиһы Андросов Г.М. көмүллэ сытар сирин булууга биһигини кытары баран быһаарсарыгар, оттон бииргэ үлэлээһин боппуруоһугар Баайаҕа нэһилэгин кытта сибээстэри сөбүлүүрүн эттэ. «Баайаҕалартан тутулуктаах, биһиги бэлэммит», -диэтэ. Ити күн ветераннар Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ сирдьиттээх син элбэх ыалга уонна СПТУ-га сырыттыбыт.

Г.М. Андросовы балайда билэр 2-3 киһини буллубут да, кини ханна көмүллэ сытарын билбэттэр, инньэ гынан, сүбэлэһэн баран, Г.М.Андросов дьиэ кэргэнэ ыаллыы олорбут дьиэлэригэр сылдьан, Мятчекова Валентина Никитична диэн балыыһа үлэһитин ыйдардыбыт. Кэпсэппит, ыйдарбыт киһибит этэринэн, Мятчекова В.Н. кыра сылдьан ийэтинээн Г.М.Андросов уҥуоҕун көрөллөрө-истэллэрэ, ыраастыыллара, сибэкки олордоллоро үһү.

Валентина Никитичнаны, үлэлии олорор киһини, дөбөҥнүк булан көрсөн, көрдөһөн, тылбытыгар киллэрэн Сычевка к. кылабыыһатыгар тиийэн чаас аҥаарыттан ордук кэмҥэ көрдөөтүбүт да булбатыбыт. Валентина Никитична көрдүү сатаан баран, кыайан булбатаҕыттан хомойон, илиитинэн сапсыйан баран, кылабыыһаттан тахсан истэ. Биһиги балайда кинини батыстыбыт. Онтон мин кыһыыбар төннөр киһи буоллум уонна хаары кэһэн, аны сирдьитим көрдөрбүт сирин төттөрү хааман эргийэ сылдьан, хаар быыһынан Андросов Г.М. хаартыскалаах тимир-бетон өйдөбүнньүгү көрөөт, дьэ дьоммун төттөрү ыҥыран аҕаллым. Валентина Никитична биһигиннээҕэр улаханнык үөрдэ. Петр Семенович памятнигы хаартыскаҕа син элбэхтэ түһэрдэ. Үөрэн-көтөн, сыалбытын сиппит дьон быһыытынан, ветераннар Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Манько Николай Григорьевич арыалдьыттаах Сычевка куорат саамай улахан оскуолатын краеведческай музейыгар сырыттыбыт. Бэртээхэй музейы көрдүбүт.

Музей салайааччыта Чөркөөх музейыгар диэн, сир анныттан көстүбүт дэлби дьэбин буолбут трехлинейка саа умнаһын бэлэхтээтэ. Мантан киэһэ Сидоровпытыгар Пречистый бөһүөлэккэ сынньана бардыбыт.

Салгыытын кэлэр нүөмэргэ аах.

Николай Попов, Чөркөөхтөөҕү история, этнография музейын директора.

Петр Оконешников түһэриилэрэ.