Хаҥыл Хаҥаласка – Тыгын Дархан сыла

Хаҥаласка – Тыгын сыла

Күн бастакы аҥаарыгар “Хаҥалас улууһа” МТ дьаһалтатын дьиэтигэр улуус салалтатын Тыгын сылыгар аналлаах пресс-конференцията буолан ааста. Тэрээһиҥҥэ улуус баһылыга Гаврил Алексеев, баһылык маҥнайгы солбуйааччыта Федор Ноговицын, оро­йуоннааҕы депутаттар Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Борис Протодьяконов уонна суруналыыстар кыттыыны ыллылар.
Тэрээһин саҕаланыытыгар улуус баһылыга Гаврил Алексеев историяҕа ахтыллар Тыгын Дархан сылын сүрүн соруктарын ааттаата: “Бастатан туран, олохтоох нэһилиэнньэни сомоҕолооһун буолар. Иккиһинэн, уопсастыбаҕа эр киһи статуһун үрдэтии. Үсүһүнэн – үүнэр көлүөнэни иитии. Ол курдук, хас биирдии оҕо кыра сааһыттан төрөөбүт-үөскээбит дойдутун историятын билэ, киэн тутта улаатарын ситиһиэхтээхпит. Уонна, төрдүһүнэн, биллэн турар, бу сыл биир сүрүн сыалынан чөл олоҕу киэҥник сырдатыы буолуоҕа”. Баһылык Тыгын сылын тэрийэри туруорсубут сүрүн көҕүлээччилэринэн айар куттаах интеллигенция буоларын бэлиэтээтэ. Улуус салалтата сыл устата Тыгын Дархаҥҥа анаммыт үгүс үлэни ыытар былааннааҕын сэргии иһиттибит. Тыгын Дархан, Монголияҕа Чингисхан курдук, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бренд буолуоҕун эттилэр. Итини таһынан республика үгүс улуустарыгар Тыгын Дархан туһунан уус-уран киинэ устуута саҕаланарын иһитиннэрдилэр. Кыраайы үөрэтээччи, Ой орто оскуолатын дириэктэрин солбуйааччы Прокопий Ноговицын Эркээни хочотугар Орто Дойду сиригэр-уотугар туруохтаах Тыгын Дархаҥҥа пааматынньык моһуонун оҥорууга ыытыллыбыт күрэх, Интернет нөҥүө куоластааһын түмүктэрин туһунан кылгастык билиһиннэрдэ.
Мунньахтыыр саала иһигэр тэриллибит “Тыгын Дархан саҕаттан” диэн ааттаах олус интэриэһинэй быыстапка тэрээһиҥҥэ мустубут дьон болҕомтотун тарта.
Онон, хаҥыл хааннаах хаҥаластар 17 үйэҕэ олорон ааспыт, норуоту салайбыт улуу киһи Тыгын Дархан аата ааттаныаҕын туһугар үлэлииргэ толору бэлэмнэр. Судаарыстыбаннас төрдүгэр турар, чахчы олорон ааспыт Тыгын Дарханы анаан чинчийии, дириҥник үөрэтии ирдэниллэр.
Салгыы куораттыы тииптээх Мохсоҕоллоох бөһүөлэгэр айаннаатыбыт. Мохсоҕоллооххо “Якутцемент” тэрилтэҕэ, үүт собуотугар уонна килиэп астыыр кэмбинээккэ сырыттыбыт.

800-тэн тахса үлэһиттээх “Якутцемент” тэрилтэҕэ

Бу тэрилтэ остолобуойугар тото-хана эбиэттээн баран, собуот үлэтин-хамнаһын иһиттэн сиһилии көрдүбүт. “Якутцемент” – Саха сиригэр тутуу матырыйаалын оҥорон таһаарар биир бөдөҥ тэрилтэ. Сылга 300 тыһ. туонна сиэмэни (цемент) уонна 700 тыһ. кубическэй миэтэрэ бытарытыллыбыт тааһы (щебень) оҥорон таһаарар тэрилтэ Хаҥалас улууһун Мохсоҕоллоох бөһүөлэгэр үлэлиир. Аан бастакы бытарытыллыбыт тааһы 1970 сыллаахха муус устар ыйга, оттон бастакы клинкери уонна сиэмэни – 1971 сыллаахха балаҕан ыйыгар оҥорон таһаарбыттар. Онтон ыла бөдөҥ тэрилтэ историята саҕаламмыта. Санатар эбит буоллахха, 2011 сылтан тэрилтэ акцияларын хонтуруоллуур бакыатын “Востокцемент” хампаанньа ылбыта, онтон 2014 сыл тохсунньу ыйыттан собуот “Востокцемент” бас билиитигэр киирбитэ. “Якутцемент” тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ, Ил Түмэн депутата Алиш Мамедов биһигини собуот устун кэритэн, сиэмэн хайдах оҥоһуллан тахсарын ымпыгар-чымпыгар тиийэ көрдөрдө, сиһилии кэпсээтэ. Быйыл алтынньы ыйга собуот бастакы бородууксуйатын оҥорон таһаарбыта 45 сылын бэлиэтииргэ бэлэмнэнэр. Собуокка билигин 800-тэн тахса киһи үлэлии-хамсыы сылдьар. Сайыҥҥы өттүгэр бу көрдөрүү 1000 тиийэ үрдүүр. Үлэһиттэр ыйдааҕы хамнастарын орто кээмэйэ – 48 тыһ. солк. Хамнаһы таһынан айан төлөбүрэ, санаторийга эмтэнии, үлэһиттэр оҕолоругар лааҕырга барар путевка барыта төлөнөр эбит. Алиш Забид-Оглы этэринэн, собуокка бетонщик, крановщик идэлээх дьон тиийбэттэр.
Тэрилтэ генеральнай бэдэрээтчит быһыытынан өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн араас социальнай-олох-дьаһах эбийиэктэрин тутан үлэҕэ киллэрэр. Хаҥалас улууһун социальнай-экономическай сайдыытыгар биир сүрүн оруолу ылар. Собуокка 100-түү миэтэрэлээх икки анал оһох күн-түүн тигинэччи үлэлии турар. Сотору кэминэн 120 миэтэрэ уһуннаах үһүс оһох тутуллуута былааннанар. Үлэһиттэр этэллэринэн, үһүс оһох үлэҕэ киирдэҕинэ, “Якутцемент” өрөспүүбүлүкэ сиэмэҥҥэ наадыйыытын 100% хааччыйыаҕа. Саҥаттан-саҥа технологияны баһылаан, собуот дьулусханнык сайдар. Ол курдук, 2015 сыллаахха ЛИБХЕР фирма бетону булкуйар установката үлэтин саҕалаабыта. Суол бүрүөһүнүгэр аналлаах тимир-бетон билиитэлэри оҥорон таһаараллар. Бу билиитэлэр “Сибиир күүһэ” гаас утаҕын тутууга туһаныллыахтара. Маҥнайгы итинник билиитэлэри Пеледуй бөһүөлэктэн Чайандаҕа тиийэр суолу тутааччылар атыыласпыттар.
Сүрүн оҥорон таһаарар бородууксуйалара: Портландцемент (М 400, М 500), тампонажнай цемент, щебень (3-10 мм, 5-20 мм, 20-40 мм., 40-70 мм. фракциялаах), о.д.а.

Уйгу-быйаҥ олоҕу түстэһэр “Хаҥалас-Астарга”

“Хаҥалас-Ас” тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарар кооперативын (салайааччы Сергей Латышев) үлэһиттэрэ биһигини үөрэ-көтө көрүстүлэр. Бу кооператив 2009 сыллаахха ахсынньы 31 күнүгэр тэриллиэҕиттэн үүт аһылык араас көрүҥүн оҥорон таһаарыыны баһылаабыт. Финансовай чааска дириэктэр, саҥа үлэлээн эрэр эрчимнээх Валентин Иванов: “Тэрилтэ 9 арыы сыахтаах, 4 үүт тутар пууннаах уонна 1 үүт собуота баар. Билиҥҥи туругунан 36 бастайааннай үлэһиттээхпит”. – диэн кэпсээнин саҕалаата. Ааспыт сылга 3447 туонна үүт былааннаммытын 3725 туоннаҕа тиэрдэн былааны аһарбыттар. Быйыл былааннарын кээмэйэ 3680 туоннаҕа тиийэ үрдээбит. “Биһиги үүтү нэһилиэнньэттэн, тэрээһиннээх хаһаайыстыбалартан тута­быт. Оҥорон таһаарар бородууксуйабытын Хаҥалас улууһугар уонна Дьокуускай куоракка атыыга таһаарабыт. Холобура, 1 лиитирэ үүт сыаната – 45 солк., иэдьэгэй биир киилэтэ – 180-200 солк. Үүтү сэттэ суукка, аһытыллыбыт үүт бородууксуйатын – түөрт суукка, арыыны – 4 ый харайыахха сөп”, – диир Валентин Иванов. Сүрүн оҥорон таһаарар бородууксуйалара: 2,5 % үүт, чөчөгөй, арыы, сыата суох иэдьэгэй, кефир, йогурт, 30% сүөгэй. Быйыл сыыр оҥорон таһаарар оборудование атыылаһар былааннаахтар. Кыһыҥҥы кэмҥэ үүтү 10 солк. туталлар, сайын – 6 солк. Үүт субсидията үрдээн, туттарааччылар ахсааннара элбээбитин туһунан үөрэ кэпсээтилэр. Үүттэн бэлэм бородууксуйаны оҥорон улуус, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо доруобай аһы-үөлү туһаналларын туһугар үлэлиир “Хаҥалас-Ас” тэрилтэҕэ ситиһиилэри баҕарабын!

Минньигэс сыттаах Мохсоҕоллоох килиэбэ

Биллиилээх тустуук Геннадий Гребнев төрөппүт уола, урбаанньыт Сергей Гребнев бизнес эйгэтигэр үлэлээбитэ быйыл 10 сыла томточчу туолар. Сергей Геннадьевич кэмбинээтинэн эрэ муҥурдаммакка, киэҥ хайысхалаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар эбит. “Мохсоҕоллоохтооҕу килиэп кэмбинээтэ бэйэтэ киэҥ историялаах. Аан бастаан 1961 сыллаахха арыллыбыт. Кэнники улуус дьаһалтатын салайыытынан үлэлээбит. Онтон 2012 сыллаахха улуус дьаһалтата миэхэ үлэлиирбэр этии киллэрбитэ. Мин төһө да улахан барыһа суох буоллар, килиэп оҥорон таһаарыытынан олус сөбүлээн күн бүгүҥҥэ диэри дьарыктанабын. Хайа баҕарар эйгэҕэ киһи дууһатын ууран туран үлэлиэхтээх дии саныыбын. Оччоҕо эрэ үлэ үтүө түмүктээх буолар”, – диир Сергей Гребнев. Манна уопсайа 22 көрүҥ бурдук аһы (килиэп, батон, сайка, булочка уо.д.а.) буһаран таһаараллар. Күҥҥэ 3-4 тыһ. килиэби буһаран атыыга тарҕаталлар. Биир килиэп сыаната – 37,5 солк.
Тэрилтэҕэ уопсайа 22 киһи үлэлиир. Кэмбинээт билигин оскуолалары, оҕо саадтарын, балыыһалары кытта дуогабардаһан үлэлиир. Сыыйа Дьокуускай куорат ырыынагар киирэн эрэллэр эбит. “Килиэп диэн күнүттэн-дьылыттан тутулуга суох, куруук наадалаах бородууксуйа буолар. Кэмбинээт килиэби буһаран таһаарар үгэстэрин харыстааммыт, килиэппитигэр туох да эбилиги куппаппыт, дьиҥнээх аһытыынан эрэ туттабыт”, — диэн сэһэргиир хаһаайын. Сергей Геннадьевич улуус, бөһүөлэк дьаһалталара кэмиттэн кэмигэр өйүүллэрин, күүс-көмө буолалларын иһин кэллэктиип аатыттан махталын эттэ.

Хаҥалас – Дьокуускай.

Степан Саввин, Мария Павлова, Василий МАРКОВ хаартыскаҕа түһэриилэрэ.