Хараҥа түүҥҥэ араҥас сулус кэриэтэ…

«Саха саҥата» сурунаал хайдах төрүттэммитин, ким онно кыттыспытын туһунан ааҕааччыларбытыгар сиһилии кэпсииригэр филологическай наука кандидата, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ ХИНТуоКИ литература кафедратын сэбиэдиссэйэ Валентина Семеноваттан көрдөстүм. Валентина Григорьевна саха литературатын историятын үөрэтиигэ элбэх научнай үлэ ааптара.

Дириҥ историческай суолталаах сурунаал

• «Саха саҥата» сурунаал иннинэ толору сахалыы тыллаах хаһыат, сурунаал суох этэ. Сурунаал маҥнайгы нүөмэрэ 1912 сыллаахха балаҕан ыйыгар бэчээттэммитэ. Итинтэн салгыы биир да ыйы көтүппэккэ 1913 сыл кулун тутарга диэри сурунаал 7 нүөмэрэ тахсан баран, салгыы үбүлэнэр кыаҕа суох буолан тохтообута. Саха бастакы көлүөнэ патриоттуу санаалаах интеллигенцията, норуот историятыгар кыһыл көмүс буукубанан суруллар ааттарын хаалларбыт ытык дьоммут бука бары кэриэтэ бу сурунаалга түмсүүлээхтик үлэлэспиттэрэ. Оччолорго нэһилиэнньэ үөрэхтээх араҥатыгар норуокка үөрэҕи, култуураны, литератураны, бэчээти төрүттүүр санаа күүһүрбүтэ. Ити сыл Өксөкүлээх Өлөксөй Хачыкаакка олорон «Саха интеллигенциятыгар» туһаайан сурук бэлэмнээбитэ. Онно суруйааччы норуот олоҕун тупсарыыга биэрбит олохтоох сүбэлэрин, санааларын тэҥэ саха интеллигенцията төрөөбүт тылынан литератураны төрүттээһини бэйэтин илиитигэр ылыахтааҕын туһунан эппитэ, сорук туруорбута. Эмиэ 1912 с. Бодойбоҕо Арассыыйа историятыгар «Ленатааҕы ытыалааһын» диэн аатынан биллибит элбэх хаан тохтуулаах түбэлтэ буолбута. Онон бүтүн дойду үрдүнэн тыҥааһыннаах быһыы-майгы үөскээбитэ. Эмиэ бу сыл В.В.Никифоров көҕүлээһининэн саха олоҕор улахан суолталаммыт сахалар съезтэрэ тэриллэн ыытыллыбыта.

Күлүмнүүр уонна «Саха саҥата»

–        Сурунаал сүрүн тэрийээччитинэн В.В.Никифоров-Күлүмнүүр буолбута. Никифоров Василий Васильевич саха бөдөҥ общественнай деятелэ, сырдатааччыта, литературатын, бэчээтин төрүттэһээччитэ, кыраайы үөрэтээччитэ, сокуонньута, революция иннинээҕи көҥүлгэ тардыһар саха национальнай интеллигенциятын баһылыга этэ. Сэбиэскэй иннинээҕи үгүс культурнай-сырдатар, социальнай-экономическай саҕалааһыннар, олохтоохтор тыын кыһалҕаларын ыраахтааҕы үрдүк сололоохторугар дьүккүөрдээх туруорсуулар кинитэ суох барбаттара. Кини «туора урдустар» диэн ааттанааччылар съезтэрин, кулууптар, куруһуоктар үлэлэрин сүрүннээһини, куоракка бастакы норуодунай ааҕыылары, публичнай библиотеканы, олохтоох музейы тэрийиини, кыраайы научнайдык чинчийиини, быыстапкаҕа көрдөрүүнү, Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбатын уопсастыбатын үлэлэтиини, о.д.а. дьаһаллары көҕүлээн, саҕалаан ыыппыта.

История чахчылара бигэргэтэллэр

– Василий Васильевич Россия Наукаларын Академиятын иһинэн тэриллибит Саха сирин үөрэтэр хамыыһыйа чилиэнин быһыытынан 1925 с. ыам ыйын 20 күнүгэр толорбут анкетатыгар урут толорбут үлэтин туһунан бэлиэтээһинигэр: «В 1913 г. издавал журнал на якутском языке «Саха саҥата», – диэн суруйбут. Ол эрээри сурунаал нүөмэрдэригэр редактордарынан атын дьон ыйыллыбыттар. Саха сирин губернатора Крафт бэчээт кылаабынай управлениетыгар ыыппыт суругар сурунаал бастакы редакторын туһунан маннык ахтыбыт: «…под ответственным редактором в полном объеме инородца 1-го Легойского наслега Борогонского улуса, Якутского округа Дмитрия Михайловича Никифорова, проживающего в г. Якутске: в доме В.А.Никифоровой». Таһаарыы 1912 с. 4 нүөмэрин хас биирдиитин кэннигэр редакторын «Суругу көрөөччү Мэхээлэ оҕото Миитэрэй Никиипэрэб» диэн ыйбыттар. Көстөрүн курдук, редактор олорор сирин Күлүмнүүр кэргэнэ Варвара Алексеевна Никифорова дьиэтин аадырыһыгар ыйбыт. Кэлин Д.М.Никифоров-Дабайааҥкы биллиилээх муосчут, ССРС Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ буола үүммүтэ. Оттон 1913 с. тахсыбыт үс нүөмэргэ редакторынан Н.Г.Соловьев ыйыллыбыт. Кинини биһиги Илин Хаҥалас улууһун суруксута, кулубата буола сылдьыбыт, губернаторы кытта үчүгэйдик билсэр биллиилээх тойон, Күлүмнүүр чугас доҕоро Иван Герасимович Соловьев бииргэ төрөөбүт быраата Николай буолуо диэн сабаҕалыыбыт. Биллэн турар, бу редактордар бэчээт үлэтиттэн ыраах турар дьон буолан, сурунаалга ыстатыйалара, атын да суруйуулара суох. Оччолорго, цензура муҥутуурдук сайдан турар кэмигэр, маннык көстүү бүтүн Арассыыйа үрдүнэн киэҥник тарҕаммыта.

Сурунаал тахсыытын норуот үөрүүнэн көрсүбүтэ

• Ханнык баҕарар норуот төрөөбүт тылынан аан бастакы сурунаалын тахсыыта кини общественнай-политическай олоҕор бэрт улахан суолталаах түгэнинэн буолар. Сурунаалы 1912 с. «Саха» (Якут) диэн ааттаах суругу-хаһыаты оҥорор дьон түмсүүлэрэ «Якутская окраина» типографиятыгар бэчээттээн таһаарарга кэпсэппиттэр. Дьокуускай куоракка «Саха саҥата» сурунаалы таһааралларын туһунан бэчээт кылаабынай управлениетыгар губернатор Крафт биллэрбитэ. Онно этиллэр: «… Мною 21 сего августа выдано товариществу печатного издательского дела, под фирмою «Якут» разрешение на издание в г. Якутске ежемесячно журнала на якутском языке под названием «Саха саҥата» (Якутская речь)». 1912 с. балаҕан ыйын 1 күнүгэр «Якутская окраина» хаһыат «Саха саҥата» сурунаал 1 нүөмэрэ тахсарын туһунан бэчээттээбитэ. Бастакы сахалыы тылынан тахсыбыт сурунаал остуоруйата ол күнтэн саҕаланар. Сахалыы таһаарыы туһунан Томскайга бэчээттэнэр «Сибирская жизнь» хаһыат маннык суруйбут: «1 сентября в Якутске вышло новое периодическое издание «Якутская речь» («Саха саҥата»), целью которого редакция ставит пропаганду развития грамотности, заботу о нуждах инородческого населения и нравственном воспитании читателя. В первом номере помещены: рассказ из инородческой жизни («Сход»), ст. «О пользе школы», «О ружном сборе», «Аяно-Нельканская экспедиция (по докладу г. Соколова)», кор-ция из Ботурусского улуса о недороде и посевах, о выставке животноводства и отчет «С якутского съезда».
• «Саха саҥата» литература үөскээһинигэр суолтата
•  

• Сурунаал национальнай литература үөскээһинигэр сүүнэ улахан суолталаах. Төрөөбүт тылынан бастакы уус-уран айымньылар бу сурунаалга бэчээттэммиттэрэ. Литература жанрдарын бары көрүҥнэрэ хабыллыбыттара. Ол курдук маҥнайгы кэпсээнньиттэр К.О.Гаврилов, А.И.Софронов айымньылара манна бэчээттэммиттэрэ. Литератураны төрүттээччилэр А.Е.Кулаковскай, А.И.Софронов хоһоонноро эмиэ манна тахсыбыттара. Сурунаал Анемподист Софроновка кынаттаан көтүппүт кыһата буолбута. Бу эрэ сурунаалга анаан нууччалыы суруйар П.Черных-Якутскай 3 хоһоонун сахалыы суруйбута. Нууччалыыттан бастакы сахалыы тылбаастар эмиэ манна бастаан бэчээттэммиттэрэ. Онон, сурунаал саха кэнэҕэски бөдөҥ суруйааччылара айар үлэлэрин саҕалыылларыгар тирэх, акылаат буолбута мэлдьэһиллэр кыаҕа суох. «Саха саҥата» сурунаал, төһө да кылгас үйэлэммитин иһин, сахалыы тылынан журналистика үөдүйүүтүгэр, национальнай литература төрүттэниитигэр сүҥкэн улахан суолталаах.

Бастакы сурунаал историятын үөрэтии

• Эһиил төрүттэммитэ 105 сылын бэлиэтиэхтээх сурунаалбыт историятын сирийэн үөрэтии билиҥҥитэ улаханнык кыалла илик суол. Ити – сурунаал сорох ааптардара В.В.Никифоров, А.И.Софронов, К.О.Гаврилов, П.А.Слепцов репрессияланан, өр кэмҥэ ааттара ааттаммат буола сылдьыбыттарыттан, уопсайынан даҕаны, сурунаал тахсыытыгар кыттыспыт, ахтыллар да дьон бука бары үтүө, баай төрүттээхтэриттэн тутулуктаах, сурунаал өр кэмнэргэ «буржуазнай националистар уйаларынан» ааҕыллыбытыттан буолуон сөп. Холобур, «Саха советскай литературатын историятын очеркатыгар» (1956): «Саха саҥата» сурунаал даҕаны, «Саха дойдута» уонна «Саха олоҕо» хаһыаттар даҕаны (сахалыы салаалара) баай интеллигенциятын илиитигэр киирбиттэрэ. Онон ити сахалыы бэчээт, сүнньүнэн, саха национальнай буржуазиятын, тойот аймах санаатын этэр, интэриэһин көмүскүүр органынан буолбута», – диэн суруллубут. Сурунаал үлэтин сырдатар ыстатыйаны бастакынан Саха сиригэр бэчээт историята сайдыытын үөрэппит Спиридон Дмитриев таһаартарбыт. Ол курдук «Хотугу сулус» сурунаал 1962 с. 2№-гэр бэчээттэммит «Саха бастакы сурунаала» ыстатыйатыгар таһаарыы сыалыгар-соругар, кэпсээнинэн айымньылар ис хоһоонноругар тохтообут. Н.Н.Тобуроков, Г.С.Сыромятников, Н.А.Габышев, М.Г.Михайлова автордаах «История якутской литературы» монографияларыгар (1993), сүрүннээн, сурунаалга киирбит кэпсээннэр проза жанрын үөскэхтэрин быһыытынан көрүллүбүттэрэ. Сурунаал тахсыбыта 80 сыла туолуутугар аналлаах ыстатыйаны Г.В.Попов «Чолбоҥҥо» 1993 с. бэчээттэппитэ. Онно кини маннык бэлиэтээбит: «Саха саҥата» сахалыы тахсыбыт бастакы сурунаал буоларынан историческай эрэ суолталаах буолбатах. Бу сурунаал биһиги культурабыт историятыгар биир чаҕылхай көстүү. Ону ол курдук өйдөөн туран, биһиги киниттэн киэр хайыһар туспут суох. «Саха саҥатын», сурунаалы таһаарааччылары, сурунаал актыыбынай корреспонденнарын биһиги үөрэтэр, чинчийэр, норуот киэҥ билиитигэр таһаарар иэстээх курдук саныахтаахпыт. Культурабыт историятын маннык чаҕылхай көстүүтүн билбэппит хомолтолоох».

Үгүс моһолу туораан бэчээттэммитэ

• Саха интеллигеннэрин бөлөҕө үгүс моһолу туораан, элбэх эрэйинэн, сиэртибэ харчытынан «Саха саҥата» («Голос якута») сурунаалы таһаарары ситиспитэ. Сурунаалы тэрийэн таһаарааччы В.В.Никифоров маннык суруйбута баар: “Возникла мысль издавать на якутском языке ежемесячный журнал. Разрешение на издание такого журнала с большими трудностями было добыто в 1912 году, и он начал выходить под названием «Саха саҥата» («Якутский голос»). В нем приняли участие все лучшие литературные силы якутского народа. Печатались повести, пьесы, статьи научного содержания, как оригинальные, так и переводные – по медицине, ветеринарии, сельскому хозяйству и по другим вопросам. Был особый юридический отдел вопросов и ответов. Постоянными сотрудниками были – Никифоров, Шараборин, Андросов, Неустроев, Афанасьев и др. видные якутские литературные силы. Все они чрезвычайно ревниво относились к содержанию помещаемых статей и к форме их изложения». «Саха саҥата» судаарыстыба өттүттэн өйөбүлэ суох буолан, сурунаалы таһаарыы үп өттүнэн үгүс ыарахаттары көрсүбүтэ. Ол курдук 1913 с. маҥнайгы нүөмэргэ тэрийэн таһаарааччылар суруйбуттар: «Бу сурунаал тахсыбыта түөрт ыйа туолан, бэһис ыйыгар барда. Бары дьыала быһыытынан, кинини таһаарар кытаанах, кыаттарыа суох курдук буолан баран, кэм, онтон-мантан үтүө быһыыга баҕалаах дьон ким үтүө сүбэнэн, ким үбүнэн көмөлөһөн, арыычча үчүгэй буолуох быһыылаах.Онон саҥа дьылга үктэнэрбитигэр санаабыт бөҕөх”.

Хараҥа түүҥҥэ араҥас сулус кэриэтэ…

• Биирдиилээн дьон, ааҕааччылар сурунаал туһатыгар харчы ыыталларын редакцияҕа киирбит суруктартан уонна сурунаал ааҕааччыларга эппиэтиттэн да көрүөххэ сөп: «Бу «Саха саҥата» диэн ааттаах сахалыы сурук тахсарыгар үөрэммин, баҕалаах буолан кини тахсарыгар көмөлөһөн уон сүүһү ыытабын. Николай Иванович Тимофеев» (1912, №4.) Оттон сурунаал 1912 с. 4№-гэр Митрофан Васильевич Пихтин диэн киһи 100 солк. сурунаал тахсарыгар көмөҕө ыыппытын туһунан суруллубут. Ити курдук сахалыы тылынан сурунаал тахсарын үөрэн-көтөн көрсүбүт дьон аҕыйаҕа суох этилэр. Сурунаал 1913 с. 3№-гэр Томскай куоракка үөрэнэр саха дьонун суруктарын, баҕа санааларын бэчээттээбиттэр: «Аныгы үйэҕэ саха олоҕо күнтэн күҥҥэ уларыйан, урукку судургу быһыы-майгы сүтэн турдаҕына, бу сурунаал – хараҥа түүҥҥэ араҥас сулус курдук суолу ыйыаҕа, муммат ыллыкка киллэриэҕэ, норуот ортотугар сырдык үөрэх тэлгэниитин, бары баттал ааһарын, олох тупсарын туһа диэн бу сурунаалга тыл этилиннин, кэпсэннин».

Сыллааҕы суруйтарыы 6 солкуобай этэ

• Сурунаал кээмэйэ – 40-50 сирэйдээх. Сурунаал 1912 сыллааҕы 1№-рэ саамай аҕыйах, 13 эрэ страницалаах этэ. Бу нүөмэр таһыгар маннык быһаарыы бэриллибит: «Бу сурукпут үлэтэ кыайтарымына, тахсара да тиэтэл буолан ситэри суруллумуна таҕыста». Бу кырдьыгын архыып дьыалата дакаастыыр. Бэчээт кылаабынай управлениетыгар губернатор бу сурунаал тахсарын туһунан биллэрии суругуттан көрдөххө, сурунаал 9 хонугунан таһаарыллыбыт. Ону: «М.В.Д. Якутский губернатор по областному Управлению отдел 1. Делопроизводство 3. Августа 21 дня 1912 г. №14524. г.Якутск» диэн ис хоһоонноох докумуонтан көрөбүт. Сурунаалга сыллааҕы суруйтарыы – 6 солкуобай, сыл аҥаарыгар – 3 солк. 50 харчы, биир ыйга – 70 харчы эбит. Суруйтарыы Г.Г.Игумнов кинигэ атыылыыр дьиэтигэр, «Якутская окраина» хаһыат редакциятыгар ыытыллара. «Саха саҥата» сурунаал А.К.Новокрещенов типографиятыгар бэчээттэммит. Эмиэ бу типографияҕа «Якутская окраина» хаһыат тахсара. Сурунаал хас ый аайы тахсыахтааҕа. 1912 с. балаҕан ыйыттан ыла 4 нүөмэр, 1913 с. тохсунньу, олунньу, кулун тутар ыйдарга 3 нүөмэр 500-түү экземплярынан тахсыбыт.

Көҥүл санаа трибуната буолбута

• «Саха саҥатын» тэрийэн таһаарааччылар сурунаал иннигэр туох соругу-сыалы туруоралларын туһунан 1912 с. 1№-гэр суруйбуттар: «Саамай бастаан туохтан да ордук кыһанар кыһаныыбыт буолуоҕа: үөрэх тэлгэнэн дьон суругу билэригэр. Бу суол, биһиги санаабытыгар, ситиллиэ этэ дьон ускуоланы элбэхтик тэрийэн, оҕолорун кыһанан үөрэтэллэрэ буоллар, итигэннэ бу дойду үөрэҕин бүтэрбит оҕолор үрдүк үөрэххэ баралларыгар – үбүнэн салгыыллара буоллар, истипиэндийэ диэн ааттаан. Иккис суол кыһаныыбыт буолуоҕа бэйэбит туттунан олорор дьаһалбыт көнөрүгэр, кырдьыктаах дьүүл дьүүллэнэн баттабыл-атаҕастабыл аччыырыгар. Үсүһүнэн, биһиги күүспүт тиийэринэн кичэйэн көрүөхпүт бэйэбит наадабытын, кыһалҕабытын бэйэбит билэн, сүбэбитин-санаабытын холбоон, олохпут тупсан, дьон кыһалҕата-эрэйэ суох олороругар. Төрдүһүнэн, биһиги кыһаныахпыт дьон майгыта-сигилитэ тупсан көнөрүгэр, куһаҕан быһыы-майгы хааларыгар. Бэсиһинэн, былыргы өбүгэлэрбит хайдах-туох быһыылаахтарын-майгылаахтарын билэн иһитиннэрэргэ баҕалаахпыт. Онтон тилэх кэннигэр дьон да аралдьыйан күлэр-оонньуур суолларын хаалларыахпыт суоҕа». Мантан көрдөххө, сурунаал бэрт киэҥ культурнай-сырдатар, научнай, экономическай соруктары ситиһэ сатаабыт. Бу туһунан ф.н.к. Г.В.Попов ыстатыйатыгар суруйбута: «Ити соруктар билигин да ордук сытыытык турдахтарына эрэ биһиги норуот быһыытынан бэйэбит сирэйбитин, уратыбытын сүтэрбэт турукка тиийдибит. Чахчы өтө көрүүлээх, киэҥ далааһыннаах, патриоттуу санаалаах, норуоттарын туһугар чахчы бэриниилээхтик үлэлиир өйдөөх-санаалаах дьон итинник үрдүк, өлбөт-сүппэт соруктары бэйэлэрин иннилэригэр туруорунан, олору ситиһэ сатыахтарын сөп».

Ити курдук, сурунаал сүрүн сыала-соруга саха дьонун сырдатыыга, бүтүн аан дойду культуратыгар, прогресска сыһыарыыга туһуланара. Ол иһиттэн төрөөбүт тылынан аан бастаан научнай, культурнай-сырдатар, экономическай хабааннаах боппуруостары туруорбута, онон бу суруйуулар маннык темаҕа аан бастакы публикациялар буолаллар. Сурунаал оччотооҕу кэм тирээн турар боппуруостарын норуокка тиэрдэр көҥүл санаа трибуната буолбута.

• Валентина Григорьевна, олус интэриэһинэй кэпсээниҥ, сыаналаах матырыйаалыҥ иһин махтанабын!