Ийэм – олоххо сирдээччим, ситиһиибин түстээччим

— Хас биирдии киһиэхэ олох ийэттэн-аҕаттан бэриллэр. Эйиэхэ олоҕу бэлэхтээбит күндү киһиҥ – ийэҥ туһунан кэпсиэҥ дуо..

— Ийэм Любовь Васильевна Попова (Иванова) былыр 17 үйэҕэ Донецкай уобаластан кэлбит дьон уустарын сыдьааннара буолар. Сунтаар улууһун Дьаархан нэһилиэгэр төрөөбүт. Ийэм айылҕаттан олус күүстээх, мындыр өйдөөх уонна сахаҕа кыахтаах дьахтар этэ. Ол курдук, дьиэ ис-тас үлэтин барытын кыайа-хото тутарын таһынан, ас астыырын сөбүлүүрэ, иистэнэрэ, спордунан да дьарыктанара. Арааһа, кини сатаабата диэн суох этэ… Ийэм бэһис оҕото үс саастааҕар аҕабыт өлбүт буолан, биэс сылы-сыллатааҕы оҕолорун соҕотох көрөн-истэн, иитэн таһаарбыта. Мин дьиэ кэргэммэр төрдүс оҕонон күн сирин көрбүтүм.
Биһигини барыбытын атахпытыгар туруорар баҕаттан ийэбит күнүстэри-түүннэри үлэлиирэ, түүнүн дэриэбинэ олохтоохторугар анаан иистэнэр этэ. Ол курдук, ийэбит тыс этэрбэһи, бэргэһэни, саҕынньаҕы кытта тигэрэ. Кыра эрдэхпититтэн биһигини хайаан да үөрэхтээх дьон буолуохтааххыт диэн этэн улаатыннарбыта. Улахан эдьиийбитигэр: «Эн үөрэхтэннэххинэ, балтыларыҥ, быраатыҥ хайаан да үөрэхтэниэхтэрэ», — диэн өйү-санааны киллэрэн сырдыкка салайара. Кини биһигини олоххо тулуурдаах буолууга, сыал-сорук туруорунарга үөрэппитэ. Мин ийэбин олоххо сирдээччим, ситиһиини түстээччи курдук истиҥник саныыбын.

— Ийэҕит ыра санаатын толорон бары үөрэхтээх дьон буоллаххыт…

— Эдьиийим Мария Уссурий­скай­дааҕы пединституту бүтэрбитэ, билигин Амма улууһун Сэргэ-Бэс нэһилиэгэр кийииттээн олорор. Онно оскуола дириэктэринэн үлэлээбитэ 25 сыл буолла. Бэйэтэ биэс оҕо тапталлаах ийэтэ. Иккис кыыс Екатерина СГУ-тын бүтэриэҕиттэн, 1984 сылтан Сунтаар 1 нүөмэрдээх орто оскуолатыгар нуучча тылын учууталынан күн бүгүнүгэр диэри үлэлиир. Онон үлэтин киниискэтигэр биир эрэ сурук баар. Эдьиийим үс оҕолоох. Убайым Георгий Уссурийскайга тыа хаһаайыстыбатын институтун бүтэрэн, “Авиалесохранаҕа” начальнигынан үлэлии сылдьан, хомойуох иһин, эрдэ суох буолбута. Киниттэн икки кыыс оҕо хаалбыта. Мин эмиэ учуутал буолуохпун баҕарар этим да, ийэм сүбэтин ылынан, СГУ-гар медицинскэй факультекка үөрэммитим. Хирург буолуохтаахпын диэн эрдэ быһаарыммытым. Биллиилээх быраастар тустарынан элбэх кинигэни, литератураны хасыһан ааҕарым. Оччолорго чугас эйгэбэр быраас идэлээх дьон суох буоланнар, быраас уобараһын, бу идэ туһунан өйдөбүлү мин тус бэйэм кинигэттэн билбитим диэн этиэхпин сөп. Доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр уһуннук үлэлээтим уонна ийэбэр сөптөөх суолу таларбар сүбэ-ама, күүс-көмө буолбутун иһин олус истиҥник махтана саныыбын. Ийэм бу суолу сөпкө ыйан биэрбит буолан, идэбин сөпкө талан, 20 сыл устата Сунтаарга хирурдаабытым, дьоммун-сэргэбин эмтээн-томтоон, дьон эрэлин ылан депутат буолбутум дии саныыбын. Мин кэннибиттэн кэлэр кыыс Наталья, саамай кырабыт, юрист идэлээх. Билигин Сунтаарга олорор, “Энергосбыт” тэрилтэҕэ үлэлиир. Балтыбыт – үс оҕо амарах ийэтэ. Онон, төрөппүттэрбитин үтүө холобур оҥостон, бары элбэх оҕолоох ыал буоллубут.

— Оҕо саас – киһи буола улаатары кэрэһэлиир, олох саамай дьоллоох кэмэ дииллэр. Эн оҕо сааһын кэмиттэн ордук ханнык түгэннэри өйдөөн хаалбыккыный?

— Оскуолаҕа үөрэнэр сылларбар эдьиийдэрим, убайым устудьуоннуу сылдьан, эксээмэн туттардахтарын аайы, хас сыананы ылбыттарын телеграмма нөҥүө тиэрдэллэрэ. Куруук “отлично”, “хорошо” диэн кэлэрэ, арай биирдэ эмэ “удовлетворительно” диэн суруктаах телеграмма кэллэҕинэ ийэбин кытта тэҥҥэ хомойорум. Онон миэхэ кыра эрдэхпиттэн туйгуннук үөрэниэхтээхпин диэн өйдөбүл үөскээбитэ. Оҕо сааһым дьоллоох кэмиттэн хас да түгэни олус үчүгэйдик өйдүүбүн…Мас дьиэ кыһын тоҥон тыаһыыр дии, арааһа, тиит мас буолан тоҥон хайдар эҥин…онно мин дьиэбит сууллаары гынна быһыылаах диэн куттанарым уонна, бастатан туран, сүүрэн тиийэн ийэбин быыһыам, орон анныгар угуом дии саныырым… Онон, кыра эрдэхпиттэн дьоҥҥо көмөлөһөр, үтүөнү оҥорор санаа баара. Киэһээ аайы ийэм үлэтиттэн сылайан-элэйэн кэлэрин көрө-көрө наһаа аһынар этим. Ол иһин түргэнник утуйан сынньаннын диэммин бэйэм айан остуоруйа кэпсиир идэлээҕим. Ийэм ону олус сөбүлээн истэрэ. Үөрэхпин бүтэрэн баран тута ийэбэр чугас сылдьаары Сунтаарга үлэлии барбытым. Ийэм кэлин наһаа ыалдьыбыта, онно “оҕобун бэйэбин эмтэтээри быраас оҥорбут эбиппин” диэн үөрээхтиирэ. Мин төрүү иликпинэ, аҕабыт байыаннай базаҕа радиһынан үлэлии барар буолан, дьонум үс оҕолорун илдьэ Эдьигээҥҥэ барбыттар. Онон мин Эдьигээҥҥэ төрөөбүппүн. Аҕыс ыйдаахпар аҕабын үлэтинэн Алдаҥҥа көһөрбүттэр, онно миигин наһаа кырам иһин, көрөр кыахтара да суох буолан буолуо, оҕото суох дьахтарга хаалларан барбыттар. Уонна үс саастаахпар кэлэн ылбыттар. Дьонум ыла тиийбиттэригэр үс сыл кэриҥэ ииппит дьахтар ытыы-ытыы: “Эн эдэргин, өссө да оҕолонуоҥ, кыыскын миэхэ хааллар”, – диэн ийэбиттэн көрдөспүт. Онно ийэм олох кими да истэ барбакка, миигин күүһүнэн, былдьаан кэриэтэ ылан барбыт. Сааһыран баран “оҕобун дьолбор хаалларбатах эбиппин” диэн махтанар этэ. Төһө да аҕата суох улааппытым иһин бэйэбин хаһан даҕаны итэҕэс дьиэ кэргэннээх оҕо курдук санамматаҕым. Тоҕо диэтэр, ийэм барытын солбуйара.

— Жанна Эдуардовна, оттон тус бэйэҥ Ийэ буолар үрдүк үөрүүнү хаһан билбиккиний?

— 24 сааспар ийэ буолар үрдүк аналы аан бастаан билбитим. Оччолорго үөрэхпин бүтэрээри сылдьан кыыстаммытым, онтон икки уолламмытым. Кэргэним – анестезиолог быраас. Иккиэн быраас буоламмыт, куруук үлэ үөһүгэр сылдьарбыт, түүннэри-күнүстэри “вызов” кэллэҕинэ онно барабыт, дьиэ­битигэр наар суох буоларбыт. Онон оҕолорбутун көрүүгэ ийэм уонна ийэм балта улаханнык көмөлөспүттэрэ. Кыыспыт улаатан баран бырааттарын көрөн-истэн улаатыннарбыта да диэхпин сөп. Бастаан кыыс оҕолонор олус да үчүгэй эбит дии саныыбын. Билигин оҕолорбут үһүөн Москваҕа бааллар. Онно эмиэ уолаттары эдьиийдэрэ көрө-истэ олорор. Уолаттар иккиэн Н.А. Алексеева авторскай оскуолатын техническэй лицейы бүтэрбиттэрэ, Москваҕа үөрэнэллэр. Улахан уол – нанотехнолог идэтигэр, кыра уол быыкаайык сааһыттан химик буолуон баҕарар буолан, билигин биотехнолог идэтигэр үөрэнэллэр. Биһиги билигин эмтэнэр эмпит 20% эрэ Россияҕа оҥоһуллар, уонна барыта тас дойдуттан киирэр. Онон оҕобор эмтэнэр эмпит дойдубут иһигэр оҥоһуллар буоларыгар бэлэмнээх буолуохтааххын диэн куруук этэбин. Дойду президенэ 2017 сылга эмп-томп 80% бэйэбит оҥостор буолуохтаахпыт диэн сыалы-соругу туруорда дии. Уолбар бу эйгэҕэ үлэлээҥҥин дьоҥҥо онон көмөлөһүөхтээххин диэн сүбэлиибин. Кыыспыт Москваҕа үлэлиир. Биһиги мантан астарын-үөллэрин, таҥастарын дьаһайабыт. Биһиги дьиэ кэргэн сахалыы аһы-үөлү өрө тутабыт, онон оҕолорбутугар эмиэ эт, балык, үүт аһы куруук ыыта турабыт. Саха киһитэ хайаан да миин иһиэхтээх, эт сиэхтээх. Оҕолорум 13 саастарыгар диэри чэй оннугар морс испиттэрэ.

— Үс оҕо тапталлаах ийэтэ буоларыҥ быһыытынан оҕо­ну иитиигэ ханнык көрүү­лэрдээххиний?

— Урукку көлүөнэ оҕолорун барыбытын үлэ үөрэппитэ. “Үлэ киһини киэргэтэр” диэн девизтээх этибит. Оттон билигин хас биирдии төрөппүт оҕотун бэйэ холобурунан иитиэхтээх. Ону таһынан генетическэй чахчылары эмиэ утарбаппын. Генетика оҕоҕо эмиэ бэриллэр.

Мин дьиэбэр олох уу-чумпу киһибин, оҕолорбор хаһан да хаһыытаабаппын. Дьиэ кэргэммитигэр бүтэһик тыл куруук кэргэммэр буолар. Биһиги дьиэ кэргэн иһинээҕини барытын оҕолорбутун кытта сүбэлэһэн оҥоробут. Оҕолорбун бэйэм биир­гэ төрөөбүттэрим оҕолоругар ыкса сыһыараммын, бары бииргэ улааппыттара. Онон бары биир дьиэ кэргэн оҕотун курдук иллээхтэр-эйэлээхтэр. Кыра сырыттахтарына бэйэм оҕо сааспар буолбут түгэннэри куруук кэпсиирбин наһаа сөбүлүүрүм, оҕолорум да сөбүлээн истэллэр этэ. Оҕону кытта куруук чугастык кэпсэтиэххэ наада. Кинилэр маннык кэпсэтии нөҥүө төрөппүт тапталын эмиэ билиэхтэрин сөп. Оҕо бэйэтин төрүттэрин хайаан да билиэхтээх. Биһиги дьиэ кэргэнинэн чөл олоҕу өрө тутабыт. Оҕолорбор куруук “Киһи дьоҥҥо үбүнэн-харчынан эрэ буолбакка, сүбэнэн-аманан да көмөлөһүөхтээх” диэн санааны иитэбин.

— Оҕолоргут эһигини утумнаан медицинскэй үөрэҕи талбыттара буолуо, арааһа…

— Медицинскэй үөрэхтэргэ үөрэнэр оҕолору наһаа убаастыыбын, сөбүлүүбүн. Бэйэбит кыыспыт кыра эрдэҕиттэн быраас буолуохпун баҕарабын диэн ХИФУ медицинскэй институтугар үөрэммитэ. Эдьиийим кыыһа медицинскэй институту бүтэрэн аспирантураҕа үөрэнэ сылдьар. Балтым икки игирэ уолаттара иккиэн кыра эрдэхтэриттэн миэхэ сыстан, операционнай санитар быһыытынан үлэлэһэннэр, медколледжы үөрэнэн бүтэрбиттэрэ, билигин медицина эйгэтигэр үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Биир дьүөгэм оҕотун хирургияҕа сыһыараммын билигин Владивостокка медицинскэй академияҕа үөрэнэ сылдьар… Ити курдук, биһигини холобур оҥостон, оҕолор эмчит идэтин баһылыылларыттан олус үөрэбин.

— Саха сиригэр демография боппуруоһун хайдах сыаналыыгыный? Уонна өрөспүүбүлүкэҕэ элбэх оҕолоох ыалы өйөөһүн үлэтэ хайдах ыытылларый?

— Билигин төрүүр кыахтаах дьон аҕыйаан иһэр. Биһиги олорор усулуобуйабытыттан да сылтаан доруобуйабыт туруга мөлтүүр. Олох сайдан, соҕуруу олорор дьону үтүктүбүтэ буолан, истээх ыстааммытын уһулуохпутуттан ыла ыарыһах буоллубут дии саныыбын. Эдэр ыаллар сатаан оҕоломмот түгэннэрэ элбэх. Биллэн туран, бу балаһыанньаны быһаарар араас аныгы ньыма баар гынан баран, киһи айылҕаттан төрөөрү-ууһаары олорор. Манна даҕатан ыал оҕото суох буолуута хайаан да дьахтартан эрэ тутулуктаах буолбатах диэн бэлиэтиэхпин баҕарабын. Билигин эр дьонтон эмиэ тутулуктаах. Эдэр дьон доруобуйаларын харыстанан сылаастык таҥна сылдьыахтарын наада.

Билигин иккис оҕоҕо «Ийэ хапытаала», үһүс оҕоҕо өрөспүүбүлүкэ хапытаала, учаастак, биэс оҕоҕо государствоттан олорор усулуобуйаны туспарыыга көмө бэриллэр. Айылҕа төһөнү биэрэринэн оҕолонуохха наада. Политикаҕа элбэх оҕолоох ыалга көмө боппуруоһа өссө күүскэ өйөнүллүөхтээх дии саныыбын. Биһиги омук быһыытынан олус мындыр өйдөөхпүт, уратыбыт дии саныыбын. Онон, саха омук элбиирин туһугар күүскэ үлэлиэххэ наада. Уопсайынан, аныгы үйэҕэ сүрэхтээх эрэ киһи үчүгэйдик олорор кэмэ дии саныыбын.

Өрөспүүбүлүкэҕэ “Обеспечение семей, имеющих пять и более детей” диэн программа баар. Бу программа, үбэ-харчыта кыра буолан, толору үлэлээбэккэ турар диэн бэлиэтиибин.
Холобур, ааспыт кэмитиэт мунньаҕар боппуруос туруорбуппар, быйыл 70 эрэ ыалы хабар кыалларын туһунан эппиттэрэ. Улууска, нэһилиэккэ миэстэтигэр элбэх оҕолоох ыалы өйүүр үлэни күүһүрдүөххэ наада.

— Саҥа ийэ буолаары сылдьар кыргыттарга, эдэр ийэлэргэ туох сүбэни-аманы биэриэҥ этэй?

— Киһи аналын булбат, киһи аналын көрсөр дии саныыбын. Кыыс оҕо бэйэтин аналын көрсөн, ыал буолан, оҕо төрөтөн олорор аналлаах. Дьиэ кэргэн укулаата дьахтартан тутулуктаах буолар. Ийэ киһи дьиэ кэргэн бигэ туруктаах буоларыгар дьулуһуохтаах. Дьахтар муударай буолуохтаах. Кини эр киһини хайдах баҕарар салайар кыахтаах. Тус бэйэм дьахтар буолан төрөөбүппүттэн олус үөрэбин уонна олоҕу таптыыбын.

— Жанна Эдуардовна, олус истиҥ кэпсээниҥ иһин махтанабын! Кэлэн иһэр Ийэ кү­нүнэн итиитик-истиҥник эҕэр­дэлиибин! Тус олоххор дьолу-соргуну, үлэҕэр сити­һиилэри баҕарабын!

Кэпсэттэ Мария ПАВЛОВА.