Карен Шахназаров: Киинэ сүрүн хаачыстыбата – кини үйэлээҕэ

Аан дойдуга киинэ индустриятыгар дьоһун миэстэни ылар туһугар, Индия уонна АХШ курдук, Россия сыллата тыһыынчаҕа чугаһыыр киинэни таһаарыахтаах. Ол эрэн биһиги режиссёрдарбыт сылга 80 киинэни уһулаллар. Аҕа дойду кинематографиятын оҥорон таһаарыытын уонна көдьүүһүн хайдах үрдэтэр туһунан киинэ режиссёра, сценарист, продюсер, Россия народнай артыыһа Карен Шахназаров Госдумаҕа Киинэ сылыгар анаммыт лекцияҕа кэпсээтэ.

«Олохпутугар киинэ суолтатын өйдөөбөппүт»

Россия кинематографиятын проблемаларыгар болҕомто кинини сайыннарарга көмөлөһөр чопчу хардыыларга кубулуйуохтаах. «Биһиги киинэ туһунан элбэхтик саҥарабыт уонна кинини таптыыбыт, ол эрэн олохпутугар киинэ сүүнэ суолтатын тиһэҕэр диэри өйдөөбөппүт диэн санаа үөскүүр», — диэтэ Карен Шахназаров. Кини этэринэн, «ааҕар цивилизация» бүтэрэ чугаһаата. Биир өттүттэн, ити куһаҕан, ол эрээри атын өттүттэн ыллахха, кинематографка саҥа кыахтар үөскүүллэр, ол эбэтэр дьон харахтарынан көрөр жанрдарыгар интэриэстэрэ улаатар. Урут метроҕа, сөмөлүөттэргэ, поездтарга, оннооҕор сөтүөлүүр сиргэ дьон бары кинигэлээх олорор эбит буоллахтарына, билигин аны киинэ көрөллөр. Сэбиэскэй кэмҥэ киинэ көрөөрү театрга барыахтаах этиҥ. Телевизорынан аҕыйах хартыына көстөрө – ол дьэ дьиҥнээх улахан күүтүүлээх түгэн этэ. «Бүгүн аан дойду барыта киинэ көрөр, итиэннэ бу сөҕүмэр киинэ бородууксуйатын ирдиир», – диэтэ Карен Шахназаров.
Американецтар уонна индиецтар сылга тыһыынчаттан тахса киинэни оҥорон таһаарар эбит буоллахтарына, ааспыт сылга Францияҕа 400 хартыына тахсыбыт, оттон Россияҕа – 80. Бу 140 мөлүйүөн нэһилиэнньэлээх дойдуга олус кыра. «Дьиҥнээх үчүгэй хартыынаны оҥорор уустук, — диэн этэр Шахназаров. — Дойдуга индустрия баар түгэнигэр итиэннэ кини үлэлиир буоллаҕына, үчүгэй киинэлэр үөскүүллэрэ ол үчүгэй төрүөтүнэн буолар». Кини Сэбиэскэй Сойуус сылга 300-чэ киинэни оҥорон таһаарарын санатта.

Элитаҕа аналлаах киинэ маассабай көрөөччүнү тардыбат

Аан дойдутааҕы кинематограф өссө биир суолталаах көстүүтүнэн киинэни маассабайга уонна элитнайга араарыы буолар. Бу көстүү 20-30 сыл анараа өттүгэр баар буолбута. Билигин «артхаус» дэнэри (тутулуга суох, аҕыйах дьоҥҥо көрдөрүллэр киинэ) бэйэтин кэмигэр Федерико Феллини уһулбута. Оччолорго көрөөччү киэҥ араҥата ити киинэлэри өйдүүрэ, олор, Андрей Тарковскай эбэтэр Жан-Люк Годар киинэлэрин курдук, көннөрү киинэ театрдарыгар, кулууптарга буолаллара. Билигин маннык киинэлэри, төһө да араас наҕараадалары ылбыттарын үрдүнэн, анал киинэ театрдарыгар эрэ көрдөрөллөр. Киинэни маассабайга уонна элитнайга араарыы – бу эмиэ туһугар политика. Шахназаров ааҕарынан, аныгы кинематограф ити уратыта үөрэх уопсай таһыма намтаабытыттан төрүөттээх. Көрөөччү «уустук» киинэлэри өйдүүр кыаҕыттан таҕыста.
Карен Шахназаров эрэллээхтик этэринэн, БКЭ (ЕГЭ) системата Россия үөрэхтээһинигэр алдьатыылаахтык дьайда. «Икки-хас төгүл мин ВГИК-кэ курсу ыыппытым уонна олус диэн сөхпүтүм. Дьон режиссураны үөрэтэ кэлэллэр итиэннэ Толстойу, Чеховы билбэттэр, Феллини туһунан истибэтэхтэр даҕаны. Сэбиэскэй Сойууска кинигэ, иһитиннэрии дефицит этэ, биһиги үгүһү көрбөт уонна ааҕар кыаҕа суох этибит. Ол эрээри ханнык эрэ Алтай сэлиэнньэтиттэн кэлбит устудьуоннар барытын билэллэрэ». Бүгүҥҥү күҥҥэ үөрэх таһыма намтаабыта режиссёр уонна актёрдар, ону тэҥэ режиссёр уонна көрөөччү икки ардыларыгар өйдөспөт буолууга тиэрдэр. Артыыс Оноре де Бальзак айымньытын аахпыт буоллаҕына, кини бу киинэҕэ Растиньяк буолуохтааҕын («Отец Горио» роман геройа. — Ред.) быһаарыахха сөп. Оттон киһи Бальзагы аахпатах буоллаҕына, киниэхэ барытын өр баҕайы быһаарарга күһэллэҕин. «Биһиги ыччат үөрэҕэ-билиитэ аһара мөлтөөбүтүн көрөбүт, — диэн этэр Шахназаров. — Билиҥҥи үөрэх систематыгар эдэр дьон биһиги көлүөнэ ылбыт таһымын кыайан ылбаттар. Ол түмүгэр киинэ хаачыстыбата мөлтүүр, ону судургутук, өйдөнүмтүөтүк, уустугурдубакка эрэ оҥорорго күһэллэҕин».

Сэбиэскэй режиссёр айар кыаҕа үрдүк этэ

Россия режиссёра билигин киинэ устар туһугар харчыны хантан буларын туһунан толкуйдуур. Оттон сэбиэскэй режиссёр устуон баҕарар матырыйаалын көрдүүрэ итиэннэ сценарий цензураны ааһарыгар эрэнэрэ. «Онон сэбиэскэй режиссёр Россия киэнинээҕэр быдан айымньылаах буолан тахсар», — диир Карен Шахназаров. Кини этэринэн, былааннаах хаһаайыстыбалаах социалистическай дойдуга уһуллар сэбиэскэй киинэ барыстаах буолара бэрт дьикти. Оттон билигин ырыынак усулуобуйатыгар уһуллар Россия киинэтэ уһуллубут ороскуотун сабан кыаҕа суох. Сэбиэскэй кэмҥэ режиссёрдар ночоотурбат этилэр уонна дойдуга улахан барыһы аҕалаллара.
Шахназаров санаатынан, киинэни биир киинтэн салайыыны төнүннэрэр наадалаах – сэбиэскэй саҕанааҕы Госкино тэрилтэтин холобурунан. Кинематограф сайдыытынан, технологияны оҥоруунан, кинематограф бэйэтин хааччынар систематын үөскэтиинэн дьарыктанар биир сүрүн тэрилтэ баар буолуохтаах.

Сценарийтан үгүс тутулуктаах

Карен Шахназаров сэбиэскэй кэмҥэ 6 киинэни уһулбута, онон сценарийы кытта үлэ урукку систематын үчүгэйдик билэр. «ССРС саҕана сценарийдары талыы системата, билиҥҥигэ тэҥнээтэххэ, ордук сөптөөх уонна таһаарыылаах буолара. Ол үгүс өттүгэр Голливудтан сүһэн ылыллыбыт система этэ». Сэбиэскэй кэмҥэ, билигин Голливудка курдук, сценарий хас да барыйаана баара, текстэри кичэйэн көннөрөллөрө. Бүгүҥҥү күҥҥэ итинник практика суох, ол экраҥҥа туох көстөрүгэр дьайар».
Кэрэхсэбиллээҕэ диэн, Америка киинэтигэр литературалара үлэлиир. АХШ-гар ханнык баҕарар суруйааччы кэлин экраҥҥа тахсыа диэн суоттаан, кинигэ суруйар. Америка киинэтигэр сүүнэ элбэх ахсааннаах идея литератураттан кэлэр. «Бу бизнескэ үлэлээччилэр элбэхтэриттэн сылтаан чахчы интэриэһинэй киинэлэр үөскүүллэр», – диир Шахназаров.
Кинематографка ар­ҕааҥҥы дьайыы баарын туһунан ыйытыыга хоруйдууругар Карен Шахназаров үчүгэй киинэнэн коммерческай бырайыак да, драма да, комедия да буолуон сөбүн эттэ: «Мин көрүүбэр, киһи дууһатын уурдаҕына, онно бастыҥ түмүк көстөн тахсар». Холобур, билиҥҥэ диэри Леонид Гайдай чэпчэки, дьиктилээх-дьиибэлээх комедияларын дьон көрөр. Кини чахчы да бэйэтин киинэлэригэр дууһатын уурара, дьэ, ону көрөөччүлэр таайаллар.
Режиссёр этэринэн, киинэ хаачыстыбатын сүрүн ирдэбилэ – кини үйэлээх буолуута. «Сүүрбэ, отут, түөрт уон сыл биһирэнэр киинэлэр бааллар – бу киһи кинилэргэ туох эрэ суолталааҕы укпутун саамай эрэллээх бэлиэтэ», – диэн ааҕар режиссёр.

Ыспыраапка

Карен Георгиевич Шахназаров 1952 сыл от ыйын 8 к. Краснодарга төрөөбүтэ. 1975 сылга ВГИК режиссёрдары бэлэмнээн таһаарар факультетын бүтэрбитэ. Аан бастаан 1979 с. «Добряки» хартыынаны устан киинэҕэ айар суола саҕаламмыта, оттон 1983 сылга «Мы из джаза» киинэтинэн аатырбыта. «Зимний вечер в Гаграх», «Курьер», «Цареубийца», «Американская дочь», «Палата №6» киинэлэр режиссёрдара. 1998 сылтан «Мосфильм» киинэ концернын салайар. Кэргэннээх, үс оҕолоох.

“Парламент хаһыатын”
матырыйаалынан.