Кинематографияны өйүүр сокуон наада дуо?

Ааспыт нэдиэлэҕэ Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр киинэни устуу уонна прокаттааһын сайдыытын өйүүргэ сокуоҥҥа этиилэр тустарынан» диэн тиэмэҕэ «төгүрүк остуол» ыытыллыбыта. Тэрээһини парламент наукаҕа, үөрэххэ, культураҕа, сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэргэ уонна общественнай тэрилтэлэргэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева салайан ыытта. «Төгүрүк остуолга» депутаттар уонна бу эйгэҕэ быһаччы сыһыаннаах, Саха сиригэр киинэ сайдыытын боппуруоһа долгутар дьон кыттыыны ыллылар.

Саҥа идеология наада

Социалистическай тутулга олорор эрдэхпитинэ, уопсастыба тоҕо сиэрдээх-майгылаах этэй? Бастатан туран, официальнай идеология күүстээҕэ. Иккиһинэн, ити идеология принциптэрэ олоххо киириитин систиэмэ күүскэ хонтуруоллуура.
Биллэрин курдук, өр сыллар усталара сиэр-майгы кризиһин дириҥ оборчотугар түһэн олордубут. Салгыы маннык олорор кыахпыт суох дии саныыбын. Дойдуну түмэр, сомоҕолуур, маны таһынан оҕону, ыччаты эрэ буолбакка, сааһырбыттары эмиэ үтүө майгылаах-сигилилээх, амарах санаалаах буоларга иитэр саҥа идеология наада буолбута саарбахтаммат. Оттон идеология сүрүн соругунан киһини иитии буолар.
Глобализация биир саамай улахан алҕаһынан култуураны, духуобунаһы тумнуута буолар. Кэлиҥҥи кэмҥэ дьон-сэргэ үксэ үпкэ-харчыга, баайга-дуолга, материальнай сыаннаска охтуута улааппыта, кэрэни кэрэхсээбэт буолбута мэлдьэх буолбатах. Ити — дойдуга идеология суоҕун биир тыыннаах туоһута.
Дьиҥэо, судаарыстыба, дойду социальнай-экономическай сайдыытыгар сиртэн хостонор баай, аныгы технологиялар тирэх буолбатахтар. Судаарыстыба баайынан дьоно-сэргэтэ, киһи хапытаала буолар. Оттон духуобунас, култуура, искусство, төрүт үгэс умнуллар, тумнуллар буолла да, сайдыы суох. Маны Япония холобура ырылыччы көрдөрөр. Бу судаарыстыбаҕа төрүт үгэстэрин, култуураларын тута сылдьаннар төһөлөөх сайыннылар.

Киинэ иитиигэ сүҥкэн оруоллаах

Киинэ оҕону, ыччаты иитиигэ сүҥкэн оруоллааҕын, сүдү күүстээҕин бары бэркэ диэн билэбит. Киһиэхэ духуобунай култуура олохтоноругар, искусство ханнык да көрүҥүнээ°ҕэр киинэ күүскэ дьайар кыахтаах. Өйдүүргүт буолуо, Сэбиэскэй Союзка киинэлэрбит барыта иитэр суолталаахтара, Ийэ дойдуга таптал, доҕордоһуу тыыннарын, о.д.а. үтүө өрүттэри киһиэхэ иҥэрэллэрэ.
Ыһыллыы-тоҕуллуу 90-с сылларыттан саҕалаан куһаҕаны, олох дьэбэрэтин көрөн-көрөн кэлбиппит. Ол хайдах дьайыылаах, түмүктээх буолбутун, билигин билэн-көрөн олоробут.
Онон дойдубутугар Култуура, Литература уонна Киинэ сылларын субуруччу биллэрии киһини иитиигэ идеологическай үлэни ыытыы биир көрүҥүнэн буолар дии саныыбын.
«Төгүрүк остуолга» Антонина Григорьева ааспыт 2015 сылга дойдуга бу салааны өйөөһүҥҥэ 6 млрд солк. кэриҥэ көрүллүбүтүн бэлиэтээтэ, саха киинэтигэр интэриэс үрдүгүн бэлиэтээтэ.

Саха сирэ — атыттарга холобур

Тэрээһиҥҥэ сүрүн дакылааты оҥорбут култуура уонна духуобунай сайдыы министрин солбуйааччы Владислав Левочкин өрөспүүбүлүкэҕэ «Саха киинэтэ» диэн өйдөбүл дьоҥҥо-сэргэҕэ иҥмитин, биһиги киинэбит индустрията сайдыыта атын регионнарга холобур буоларын бэлиэтээтэ.
Саха дьоно үгүстэрэ айар дьоҕурдаахтар, ити төрдүбүтүгэр баар. Ыччат айыан-тутуон баҕата улахан. Онон Саха сиригэр үбүнэн-харчынан судаарыстыбаттан улахан өйөбүлэ да суох буоллар, киинэ устуута айар үлэ биир көрүҥүн быһыытынан үүнэ-сайда турар.
1992 сыллаахха өрөспүүбүлүкэбит бастакы Президенин Михаил Николаев Ыйааҕынан «Сахафильм» государственнай национальнай киинэ хампаанньата тэриллибитэ. Хампаанньа, этэргэ дылы, туох да суох кумах куйаарын курдук кураанах сиргэ баар буолан хаалбатаҕа. Саха сиригэр киинэ сайдыытын силиһэ-мутуга өссө 20-30-с сыллартан саҕаланар. Саха ырыата-тойуга, култуурата, киһитэ нуучча киинэлэригэр кэрчик быһыытынан киирбиттэрэ. 60-70-нус сылларга бэйэбит документальнай киинэлэрдэммиппит.
Оттон үгүс Азия норуота кыттыылаах «Тайна Чингиз Хаана» уус-уран киинэбит (режиссер Андрей Борисов) «Россия» ханаалынан көрөөччүлэр иннилэригэр тахсыбыта. Российскай Федерацияҕа биир да регион киинэ искусствотыгар биһиги курдук таһымҥа тахса илик. «Тайна Чингиз Хаана» киинэбит Канныга тиийэ киинэ фестивалыгар кыттыбыта. Өрөспүүбүлүкэбит Президенэ уонна Правительствота өйөөннөр, киинэ искусствотыгар улахан уопуту ыллыбыт.
Классика өрүү — чыпчаал өйдөбүл. Литература шедеврдэрин туһаныы — бириэмэ ирдэбилэ. «Сахафильм» хампаанньа саха литературатын аксакалын Суорун Омоллоон айымньыларынан, алта кэпсээнинэн киинэлэри устубута. Ытык киһибит бэйэтинэн кэлэн, ити киинэлэри көрөн бэркэ астыммыта. Кэлин суруйааччы Василий Яковлев-Далан «Дьикти саас» айымньытынан эмиэ бэртээхэй киинэни уһулла. Билигин тустаах хампаанньа эмиэ Далан айымньытынан «Тыгын Дархан» диэн историческай уус-уран киинэни устаары бэлэмнэнэ сылдьар. Биллэрин курдук, Казахстан Президенэ Нурсултан Назарбаев норуотугар патриотическай тыыны уһугуннарар, иҥэрэр сыалтан «Кочевники» диэн киинэҕэ үп-харчы бөҕөтүн укпута.
Маны таһынан өрөс­пүүбүлүкэбитигэр «Созвездие Марии» диэн уус-уран киинэ уһулла сылдьар.
«Сахафильм» тэрил­лиэ­ҕиттэн ылата номнуо сүүрбэ түөрт сыл ааһа оҕуста. Бу кэрдиис кэм устата балачча үлэ барда. Атын киинэ хампаанньалара баар буоллулар. Улуустаа°ҕы телестудиялар кытары киинэ устарга холоноллор. Оннооҕор биирдиилээн дьон усталлар. Саҥаттан-саҥа, этэргэ дылы, буруолуу сылдьар киинэлэр дьон-сэргэ дьүүлүгэр тахсаллар.

Сокуона суох буоллахха

«Төгүрүк остуолга» өрөспүүбүлүкэҕэ киинэ эйгэтэ сайдыытыгар ханнык итэҕэстэр бааллара ыйылынна. Сэбиэскэй кэмҥэ «Киносеть» тэрилтэ төһөлөөх тахсыылаахтык үлэлээбитин үгүстэр өйдүүллэрэ буолуо. 1987 сыллаахха биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр 1637 киинэ установката баара. «Төгүрүк остуолга» кинематография туйгуна Иван Жараев хас биирдии улууска, ону ааһан улахан нэһилиэнньэлээх пууннарга киинэ установката баар буолуохтааҕын туһунан бэлиэтээтэ. Оччоҕо эрэ өрөспүүбүлүкэбитигэр киинэ прокатын ситимэ сайдыаҕа.
Улахан киинэ театрдарбытыгар эрэ сыыппаранан көрдөрөр оборудованиелар бааллар. Баларга хайа баҕарар саҥа киинэлэр премьераларын көрдөрүөххэ сөптөөх. Оттон аччыгый киинэ театрдарыгар проектордар эрэ бааллар. Итиннэ кыайан саҥа киинэлэр көрдөрүллэр кыахтара суох. Мантан прокат үлэтэ эмиэ атахтанар. Билиэт атыылааһын ситимэ суоҕа эмиэ мэһэй буоларын «төгүрүк остуол» кыттыылаахтара бэлиэтээтилэр. Маннык ситим баара буоллар, төһө киһи киинэҕэ сылдьара, төһө үп-харчы киирэрэ хонтуруолланыах этэ.
Биллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ 2013 сылтан коммерческайа суох киинэ ситимэ үлэлиир. Улахан киинэ театрдара Дьокуускайга, Горнайга, Бүлүүгэ уонна Кэбээйигэ эрэ баар буоланнар, бу тэрилтэ толору кыаҕынан үлэлиир кыаҕа суоҕа тэрээһиҥҥэ бэлиэтэннэ. Ити киинэ театрдарыгар барыта 153 киинэ көрдөрүллүбүт, киинэни 114 тыһыынча киһи көрбүт. Бу сыыппаралартан дьон-сэргэ киинэҕэ тардыһара көстөн кэлэр. Ол туһунан тустаах федеральнай сокуоҥҥа этиллэ сылдьар.
Биллиилээх киинэ режиссера Алексей Романов киинэ эйгэтин үлэтигэр Үөрэх министерствотын кытыннарар туһунан эттэ. Эдэр режиссер Алексей Амбросьев киинэ эйгэтигэр үлэлиир дьон квалификацияларын үрдэтэн, үөрэнэллэрэ наадатын туһунан бэлиэтээтэ. «Сахафильм» тэрилтэ салайааччыта Дмитрий Шадрин төрүт национальнай киинэлэр Кииннэрэ аһыллара наадатын туһунан ыйда. Оҕо киинэтин боппуруоһун Хаҥалас улууһун Ой оскуолатын учуутала Прокопий Ноговицын таарыйда.
Биллэрин курдук, 1997 сыллаахха ыам ыйын 22 күнүгэр «Кинематография туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуона ылыллыбыта. Дьыл-кэм ааһан, ол докумуон күүһүн сүтэрбитэ. «Төгүрүк остуол» кыттыылаахтара «Саха Өрөспүүбүлүкэтин кинематографиятыгар судаарыстыба өйөбүлүн туһунан» сокуон ылыллыытын боппуруоһун тэрээһин сүбэлээһинигэр киллэрдилэр. Хайа баҕарар эйгэҕэ туһуланар сокуон суох буоллаҕына, бу салаа мунара-тэнэрэ элбиирин өйдүөх тустаахпыт.