Кинигэ храмыгар тиийэ үүммүт библиотека

Хайдах саҕаламмытай?

1925 сыллаахха ыам ыйыгар САССР Совнаркома ССРС Наукаларын Академиятын Саха сиринээҕи хамыыһыйатыгар Дьокуускайга улахан Научнай библиотека тэриллиитигэр көмөлөһөллөрүгэр этии киллэрбит. Наукалар Академияларын Президиума Саха сирин Бырабыыталыстыбатын этиитин өйөөбүт. Ити сыл балаҕан ыйын 14 күнүгэр САССР Народнай комиссардарын Сэбиэтин мунньаҕар ылыллыбыт дьаһалынан Национальнай библиотека аһыллыбыта. Бастаан үөрэх уонна доруобуйа харыстабылын Народнай комиссариатын мас дьиэтигэр биир улахана суох хоско баара. Дириэктэринэн Наталья Николаевна Бурыкина анаммыта. Библиотека пуондатын оҥорууга Москва, Ленинград уо.д.а. куораттартан 99 араас научнай государственнай, общественнай тэрилтэ кыттыыны ылбыта. Бу дьоһуннаах үлэни ССРС Наукаларын Академиятын САССР оҥоруулаах күүстэрин үөрэтиигэ хамыыһыйата салайан ыыппыта. Тэрээһин үлэтэ бэрт кылгас кэм иһигэр түмүктэммитэ.

Сайдыы суолугар маҥнайгы хардыылар

Библиотека 1926 сыллаахха муус устар ыйга Саха сирин уобаластааҕы музейын таас дьиэтигэр аллараа этээскэ көһөрүллэр (Музей урукку архиерей дьиэтигэр көспүт). Манна библиотека балаансатыгар 9 хос бэриллибит. Оччолорго библиотека пуондата номнуо 25 тыһ. ахсааннаах этэ. 1926 сыл сайыныттан саҕалаан Саха сиринээҕи Национальнай библиотека научнай үлэһиттэргэ, норуот хаһаайыстыбатын специалистарыгар, ССРС НА экспедициятын кыттыылаахтарыгар уо.д.а. литератураны уларсар буолбут.
1927 сыл сайыныгар библиотека дьиэтигэр капитальнай өрөмүөн буолар. Ол кэнниттэн тута, балаҕан ыйыгар, библиотека иһинэн ааҕар саала аһыллыбыт. Бу саалаҕа саҥа кэлбит кинигэлэр быыстапкаларын ыыталлара, ону таһынан ааҕааччылар сылдьаллара. Библиотека аһыллыаҕыттан ыла тута өрөспүүбүлүкэҕэ биир сүрүн култуура киининэн буолбута.
1928 сыллаахха Николай Николаевич Грибановскай үлэлии кэлиэҕиттэн кыраайы үөрэтэр библиография сайдан барбыта, Саха сирин туһунан матырыйааллары хомуйаллар, “Саха сирэ” пуонда төрүттэнэр. 1929 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи көрдөрүүтүнэн, библиотека пуондата 143848 туомнаммыт.
1927 сылтан ыла олохтоох булгуччулаах экземпляры ылар, оттон 1931 сыллаахха РСФСР бэчээттэнэр бородууксуйатын босхо булгуччулаах экземплярын ылар быраабынан туһанар библиотекалар испииһэктэригэр киирсэр. Онон, библиотека кинигэлэрин пуондата түргэнник кэҥээн барбыта. 1949 сылтан босхо булгуччулаах экземпляр кэлэрэ тохтотуллубута, библиотека төлөбүрдээх булгуччулаах экземпляры ылан саҕалыыр.

Дойдуга буолбут политическай уларыйыылар сабыдыаллара

30-с сылларга дойду национальнай политиката уонна маассабай репрессиялар библиотека олоҕор эмиэ сабыдыаллаабыттара. Библиотека үлэһиттэрэ А.Ф.Бояров, Г.А.Попов уо.д.а. репрессияҕа түбэспиттэрэ. САССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун 1938 сыл ахсынньы 8 күнүнээҕи уурааҕынан Саха сирин Национальнай библиотеката Саха сирин государственнай киин библиотекатыгар кубулуйбута. 1939 сыллаахха пуондата 300 тыһ. экземплярга тэҥнэһэр.
30-с сыллар бүтүүлэригэр-40-с сыллар саҕаланыыларыгар библиотека пуондата кэҥээн, миэстэ тиийбэтэ биллэн барбыта. 1941 сыллаахха урукку таҥара дьиэтин биэрбиттэр. Онно 12 миэстэлээх ааҕар саалалаах периодика филиала тэриллибит. Дьон “Морской сборник”, “Журнал Министерства просвещения”, “Горный журнал”, “Исторический вестник” уо.д.а. сурунааллары ааҕар кыахтаммыттара.

Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр үлэ тохтоон турбатаҕа…

Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр библиотеканы салгыы үлэлэтэр боппуруос сытыытык турбута. Оччолорго дириэктэринэн Григорий Семенович Тарскай үлэлии сылдьыбыт. Кини сатабыллаах салайааччы буолан, үлэ тохтоон хаалбатах. Ону табылыыссаҕа бэриллэр дааннайдар туоһулууллар:
Библиотека кыһалҕаттан биир симиэнэҕэ үлэлиир буолбута: уот, оттук тиийбэт этэ. Үлэһиттэри икки-үс ыйга тыа хаһаайыстыбатыгар, балыктааһыҥҥа, суолу оҥорор үлэҕэ ыыталыыллара. Ол эрээри, библиотека ааҕар саалата уруккутун курдук үлэлиирин тохтоппотоҕо. Ааҕааччылар күн аайы (өрөбүлэ суох) сарсыарда 9-тан киэһээ 11 чааска диэри кэлэн кинигэ уларсар, ааҕар кыахтаахтара. 1943 сыллаахха Саха сирин ЦЭС дьиэтигэр иккис филиал – техническай литература отдела тэриллибит.
1942 сыллаахха научнай биб­лиотека статуһун ылбыт, 1949 сыллаахха нуучча улуу суруйааччыта А.С.Пушкин төрөөбүтэ 150 сылыгар, библиотекаҕа суруйааччы аатын иҥэрбиттэрэ. Оттон 1954 сыллаахха муус устар 17 күнүгэр Саха сирин республикатааҕы библиотеката буолар.
1961-1975 сылларга дириэктэринэн Захар Тимофеевич Тюнгюрядов үлэлиир кэмигэр, төһө да материальнай өттүнэн уустуктар баалларын үрдүнэн, дьоһуннаах, киэҥ хабааннаах үлэ ыытыллыбыта. Ол курдук, 1973 сыллаахха атырдьах ыйын 1 күнүгэр библиотека саҥа дьиэтэ аһыллыбыта.
“А.С.Пушкин аатынан республикатааҕы научнай библиотекаҕа Национальнай библиотека статуһун биэрэр туһунан” Саха ССР Үрдүкү Сэбиэтин 1990 сыл сэтинньи 12 күнүнээҕи Ыйааҕа тахсыбыта.
1990 сылтан дириэктэринэн РФ уонна СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ Валентина Андреевна Самсонова үлэлии сылдьар.
1992 сыллаахха ахсынньы 30 күнүгэр СӨ Президенин Ыйааҕынан СӨ Национальнай библиотеката ураты сыаналаах национальнай объектарга киирсэр буолбута. 1995 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, пуондатын ахсаана 1289553 тэҥнэһэр.
Библиотека дьиэтэ саҥар­дыллан 2003 сыл атырдьах ыйыгар үлэҕэ киирбитэ.

Саҥа кэм – үрдүк ситиһиилэр

2013 сыллаахха ыам ыйын 24 күнүгэр СР Национальнай библиотекатыгар Б.Н.Ельцин аатынан Президент библиотекатын регионнааҕы киинин үөрүүлээх аһыллыыта буолбута. Ол кэмтэн ыла биһиги аныгы технология көмөтүнэн Россия биир сүрүн библиотекатын баай ис хоһоонноох пуондатынан туһанар кыахтаммыппыт.
Билиҥҥи кэмҥэ Национальнай библиотека – Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр уонна дойду хотугу-илиҥҥи өттүгэр биир саамай бөдөҥ библиотека. Пуонда кээмэйэ – 1,8 мөл. экземпляр. Ону таһынан бу тэрилтэ кинигэ пааматынньыктарын регионнааҕы киининэн буолар. Кинигэ палаататын функцияларын толорор, СӨ бэчээтин Архыыбын уонна “Сандалы Бичик” Саха сирин норуоттарын бэчээтинэн өйдөбүнньүктэрин пуондатын харайар.
Библиотекаҕа сылга 50 тыһ. ааҕааччы сылдьар. Ол иһигэр, библиотека иһинэн тэриллибит Оҕо киинигэр кыра саастаах оҕолор кинигэҕэ сысталлар.
СӨ Национальнай Библиотеката – СӨ библиотекаларын сүрүннүүр-методическай киинэ буолар. Саха Республикатын Национальнай библиотекатын научнай-методическай хааччыйыыга салаата «Россия культурата (2006-2010)» диэн федеральнай тус сыаллаах программаҕа кыттан, тыа сирин үгүс библиотекалара модельнай статустаннылар. Онон билигин библиотека кинигэни харайар, уурар эрэ тэрилтэ курдук буолбакка, үүнэн иһэр, сайда турар информационнай киин быһыытынан өйдөнүллэр.
Национальнай библиотека үбүлүөйдээх сылын көрсө араас хабааннаах үгүс тэрээһини ыытар, библиотека үлэһиттэрэ көхтөөх кыттыыны ылаллар. Ол курдук, алтынньы 27 күнүгэр, Аан дойдутааҕы аудиовизуальнай нэһилиэстибэ күнүгэр сөп түбэһиннэрэн, Национальнай библиотека Историческай саалатыгар «СӨ норуоттарын аудиовизуальнай нэһилиэстибэтин харайыыга былаас уонна уопсастыба эппиэтинэһэ» диэн тиэмэҕэ “төгүрүк остуол” буолан ааспыта. Тэрээһиҥҥэ Ил Түмэн наукаҕа, үөрэхтээһиҥҥэ, культураҕа, сонуннары киэҥник тарҕатар средстволарга, общественнай тэрилтэлэргэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева кыттыыны ылбыта.
* * *
90 сыл устатыгар, үгүс көлүөнэ ааҕааччылар бу кинигэ храмыттан билии-көрүү эбинэн тахсыбыттара, элбэх киһи наука эйгэтигэр үктэнэригэр өйү-санааны иҥэриммитэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ диэри Национальнай библиотека үйэлээҕи, сырдыгы ыһар үлэтин утумнаахтык салгыыр.
СӨ Национальнай библиотекатын бары үлэһиттэрин быйылгы үбүлүөйдээх сылынан эҕэрдэлиибит!

Мария ПАВЛОВА.