Күлүмнүүр уонна Саха театрын историята

Манна даҕатан эттэххэ, В.В.Никифоров-Күлүмнүүр мемориальнай дуоскатыгар сибэкки дьөрбөтүн ууруу уонна “Саха сылтан сыл. 2011–2014 театральнай сезоннар” диэн саҥа тахсыбыт кинигэни билиһиннэрии тэрээһиннэрэ бииргэ түбэспитэ мээнэҕэ буолбатах. Тоҕо диэтэххэ, “Саха сылтан сыл. 2011–2014 театральнай сезоннар” диэн кинигэ «Саха сылтан сыл» кинигэ суруйуулара» диэн ааттаах анал түһүмэҕэр В.В.Никифоров-Күлүмнүүр тылбааһынан Л.Н.Толстой «Власть тьмы» драматын толору тиэкиһэ киирдэ. В.В.Никифоров-Күлүмнүүр олоҕун уонна үлэтин бастакы чинчийээччилэртэн биирдэстэрэ, талааннаах поэт уонна документалист суруйааччы Иван Федосеев-Доосо Күлүмнүүр үлэлэрин бөдөҥ хомуурунньугун «Солнце светит всем» диэн ааттаан 2001 с. бэчээттэппитэ. И.Е.Федосеев Лев Толстой «Власть тьмы» драматын Күлүмнүүр тылбааһыгар иккистээн таһаарары ситиспитэ, ол гынан баран кинигэҕэ драма бастакы түһүмэҕин бүтүүтүн кэнники 10 көстүүтүн кыайан киллэрбэтэҕэ.

“Саха театра сылтан сыл” кинигэ эппиэттээх редактора, кинигэни бэлэмнээн таһаарыы бырайыагын автора Александр Жирков бу көтүтүүнү  ситэрэн биэрэн, Күлүмнүүр 1912 сыллаахха “Саха саҥата” сурунаал 2, 3 №№-гэр бэчээттэппит тылбааһын булан, хас биирдии оонньуутун сиһилии көрөн, үөрэтэн баран, олору толору тиэкиһинэн «Саха театра сылтан сыл» кинигэ суруйуулара» түһүмэххэ киллэрдэ. Онон бу тылбаас толору тиэкиһинэн кинигэҕэ бэчээттэнэн тахсыыта, кинигэни билиһиннэрии Күлүмнүүр төрөөбүт күнүгэр табыгастаахтык сөп түбэстилэр.

Ити туһунан мемориальнай дуоскаҕа сибэкки ууруутугар тыл этэригэр Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков: “Саха театра сылтан сыл” кинигэҕэ Лев Толстой “Власть тьмы” айымньытын Василий Васильевич Никифоров тылбаастаабыта бэчээттэннэ. Биһиги итинэн Василий Васильевич Никифоров нуучча классиктарын айымньыларын төрөөбүт тылга бастакы тылбаасчытынан уонна аан дойду классикатын уһулуччулаах айымньыларын бастакы тарҕатааччынан буоларын бэлиэтиибит”, – диэн эттэ.

Иккиһинэн, Александр Николаевич В.В.Никифоров-Күлүмнүүр көҕүлээһининэн П.Охлопков-Наара Суох «Бэрт киһи Бэриэт Бэргэн» олоҥхотунан сахалыы бастакы испэктээкил көрөөччү дьүүлүгэр 1906 сыллаахха тохсунньу 3 күнүгэр тахсыбытыгар мустубут дьон болҕомтотун туһаайда. Спикер этэринэн, Күлүмнүүр туруоруу автора буолуон эмиэ сөп курдук. “Бу даатаны өйдөөн көрүҥ эрэ. Ити нөҥүө күнүгэр, 1906 сыл тохсунньу 4 күнүгэр, “Саха түмсүүтэ” (“Союз якутов”) ыҥырыллар уонна “Саха түмсүүтэ” диэн общественнай-политическай тэрилтэ тэриллэр. Василий Васильевич бу икки тэрээһини анаан-минээн субуруччу тэрийбит, – диэн бэлиэтээтэ спикер. – 1905 сыллаахха ахсынньы 31 күнүгэр бастакы тэрээһин мунньах Василий Васильевич Никифоров дьиэтигэр ыытыллыбыта. Василий Никифоров-Күлүмнүүр театр тылын туһанан бэйэтин норуотугар ХХ үйэҕэ баһыйар суолтаны ылыахтаах общественнай-политическай идеялары тиэрдиэн баҕарбыта”.

Саҥа тахсыбыт кинигэни билиһиннэриини салайан ыыппыт библиотекарь, өрөспүүбүлүкэ культуратын үтүөлээх үлэһитэ Анастасия Алексеева  “Саха театра сылтан сыл” кинигэни бэчээккэ таһаарыы үлэтэ хайдах барбытын билиһиннэрдэ.

Ол курдук театр туһунан кинигэни сыллата таһаарыы туһунан санаа “Саха театрын антологиятын” үс кинигэтин бэчээттээн таһаарыы кэнниттэн 2010 сыллаахха бастаан этиллибитэ. Антологияны бэчээккэ бэлэмнээһин кэмигэр хомуллубут матырыйааллартан Саха театра хас сыллаахха төрүттэммитэ  быһаарыллыбыта. Ол курдук 1906 сыллаахха тохсунньу 3 күнүгэр П.Охлопков-Наара Суох «Бэрт киһи Бэриэт Бэргэн» олоҥхотунан сахалыы бастакы испэктээкил көрөөччү дьүүлүгэр тахсыбыт күнүттэн ыла театр төрүттэммит күнэ ааҕыллар.  Антология тахсыар диэри театр 1925 сыллаахха төрүттэммитинэн ааҕыллара.

Кинигэ “Бастакы олуктар”, «Театр искусствота», «Театральнай династиялар», «Ааттар», «үбүлүөйдээх мэтириэттэр», «Кинигэ долбуура», «Саха театра сылтан сыл» кинигэ суруйуулара», «Биһиги өйбүтүгэр-санаабытыгар», «Театр үлэтин туһунан матырыйааллар» уонна «Театр – пресса сиэркилэтигэр» түһүмэхтэртэн турар.

Сыл ахсын тахсар кинигэ быйылгы таһаарыыта Саха театрын уһулуччулаах үлэтин бүгүҥҥү күн таһымынан салгыы үөрэтиигэ, чинчийиигэ уонна  сыаналааһыҥҥа, ону сэргэ саха норуотун барҕа баай культуратын илдьэ сылдьааччы быһыытынан үөскээн-сайдан иһэр бастакы олуктарын-төрүттэрин уонна суолтатын  өйдүүргэ көмөлөһөр аналлаах.

Саха театрын директора Анатолий Николаев театр коллективын аатыттан 2016 сылы Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр В.В.Никифоров-Күлүмнүүр сылынан биллэрэргэ этэн туран, А.Н.Жирков баһылыктаах редакционнай коллегияҕа махталын тиэртэ.
Культура уонна духуобунай сайдыы министрин солбуйааччы Туйаара Пестрякова, “Бичик” кинигэ кыһатын директора Август Егоров,  «Театральнай династиялар» түһүмэххэ РСФСР үтүөлээх артыыһын, САССР народнай артыыһын Виктор Саввин династиятыгар, Чочоолоп аҕа ууһугар анаммыт ыстатыйа автора, В.А. Саввин ииппит кыыһа, үлэ ветерана Юлия Холмогорова, театр туһунан хас да кинигэ автора Зоя Багынанова, Саха театрын кылаабынай режиссера Руслан Тараховскай,  Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар проблемаларын институтун музейын сэбиэдиссэйэ Пантелеймон Петров, “Киин куорат” хаһыат редактора Иван Ушницкай  уонна да атыттар Ил Түмэн Председателигэр, бу бырайыак авторыгар уонна кинигэ эппиэттээх редакторыгар Александр Жирковка саха норуотун бастакы көлүөнэ интеллигенциятын аатын тилиннэриигэ саҕалаабыт дьыалатын тиһэҕэр тиэрдэригэр, норуот духуобунай олоҕун сайдыытыгар бу курдук хамсааһыны киллэрэн иһэригэр баҕаран туран, барҕа махталларын эттилэр.

Иван Ушницкай өрөспүүбүлүкэ парламенын спикерэ Александр Жирков саха норуотун духуобунай культуратын харыстааһыҥҥа, сайыннарыыга, саха бастакы көлүөнэ интеллигенциятын аатын төннөрүүгэ ыытар үлэтин, дьоһун холобурун сыаналаан бу курдук эттэ: “Бас-көс дьон норуот духуобунай олоҕор кыттыытын холобурун Василий Васильевич Никифоров-Күлүмнүүр бэйэтэ көрдөрбүтэ. Кини тэлбит ити суолун Платон Алексеевич Ойуунускай, Василий Андреевич Протодьяконов-Кулантай уонна Михаил Ефимович Николаев салҕаабыттара. Холобурга диэн эттэххэ, В.В.Никифоров үйэлээх дуоскатыгар бүгүҥҥү сибэкки ууруутун сиэригэр-туомугар  Александр Николаевич Жирков кыттыбатаҕа буоллар, норуот кыттыыта манна быдан аҕыйах буолуо этэ. Онон маннык тэрээһиннэргэ өрөспүүбүлүкэ бастакы салайааччыларын кыттыыта булгуччу эрэйиллэр”. Кини салгыы В.В.Никифоров биографиятын уонна айар үлэтин үөрэтиинэн дьарыктанар киһи буоларынан, Күлүмнүүрү бүтүн Россия таһымнаах деятель быһыытынан сыаналаата. Ол курдук Василий Никифоров 1896 с. Нижнэй Новгородка, ол кэннэ 1923 с. ыытыллыбыт Бүтүн Россиятааҕы быыстапкаларга Саха сирин көрдөрүүтэ бастакы миэстэлэри ылбыттар. “Кини аатын этнограф Петр Семенов-Тян-Шанскайы уонна Владимир Тан-Богораһы кытта тэҥҥэ туруоруохха сөп”, – диэтэ Иван Ушницкай.

Түмүккэ В.В.Никифоров хос сиэнэ Альбина Кузакова-Никифорова “Саха театра сылтан сыл” кинигэни билиһиннэриигэ кэлбит дьоҥҥо хос эһэтин туһунан үтүө тылларын иһин махтанна уонна Василий Васильевич аатын үйэтитиигэ ылыммыт былааннарын олоххо киллэрэллэригэр ситиһиилэри баҕарда.

“Саха театра сылтан сыл” кинигэни билиһиннэриигэ Лев Толстой “Хараҥа дьай күүһэ”  пьесатын Күлүмнүүр тылбааһынан режиссер Василий Фомин туруоруутуттан быһа тардан театр артыыстара Прасковья Адамова, Надежда Ушницкая толоруулара, Тимофей Сметанин  көрдөрбүт литературнай композицията сэргэхситтэ.

Ил Түмэн пресс-сулууспата.

Василий Кононов хаартыскаҕа түһэриилэрэ.