Күлүмнүүр үөрэххэ хайдах сыстыбытай?

Странден үөрэххэ уһуйбута

Биллэрин курдук, Күлүмнүүр 1866 сыллаахха Дүпсүн улууһун Тэбиик нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Күн күбэй ийэтэ, бу нэһилиэктэн төрүттээх дьахтар, улуус быраабатыгар муоста сууйааччынан үлэлээбитэ. Аҕата Арҕаа Хаҥалас улууһун Нөмүгү нэһилиэгиттэн төрүттээҕэ. Кини церковнай-приходской оскуоланы үөрэнэн бүтэрбитэ.

Оччолорго ревизскэй сказканы (нэһилиэнньэ перепиһин ыытыы) толоруу улахан суолталаах үлэнэн ааҕыллара. Күлүмнүүр аҕата 1851 сыллаахха хас да нэһилиэккэ бу үлэни олус саталлаахтык толорон, куортугунан наҕараадаламмыта.

Бииргэ төрөөбүт ахсыа этилэр. Түөрт кыыс, түөрт уол. Күлүмнүүр бэйэтэ суруйарынан, аҕалара кинилэри үөрэхтээх дьон оҥортоору уолаттар үөрэнэр оскуолаларын арыйбыт. Кини таҥара үөрэҕинэн үлүһүйэр эбит. Оччолорго духуобунай эйгэҕэ сылдьар дьон арыгылааһынынан үлүһүйэллэрин бары билэбит. Күлүмнүүр аҕата эмиэ аһыы аска умньанан, баара-суоҕа 43 сааһыгар күн сириттэн күрэммит. Василий Васильевич ити кэмҥэ үс эрэ саастааҕа.

Элбэх оҕолоох, бас-көс киһитэ суох дьиэ кэргэн быстар дьадаҥытык олорбуттар. Күлүмнүүр суруйарынан, килиэп диэни дэҥҥэ сииллэр эбит. Итинник кыһалҕалаах олохтон соҕотох ийэ уолун Дүпсүн улууһун суруксутугар Даниил Федорович Охлопковка иитиэххэ биэрбит. Бу киһи олус өйдөөх, саталлаах эбит. Ол эрээри оскуола диэҥҥэ үөрэммэтэх. Кинини 1885 сыллаахха улуус кулубатынан талбыттар.

Күлүмнүүр Дүпсүн улууһугар олоро кэлбит сыылынайдары Н.П. Страндены, Д.А. Юрасовы уонна П.Д. Ермоловы кытта билсиһэр. Ииппит аҕата Страндены дьиэтигэр олордор. Сыылынай уолу нууччалыы ааҕарга-суруйарга үөрэтэр.

Медицинанан хайдах үлүһүйбүтэй?

Үөрэххэ дьоҕурдаах, билиигэ-көрүүгэ тардыһыылаах уолчааны ииппит аҕата уонна сыылынай Дьокуускайга киллэрэллэр. Странден билэр ыалыгар олохтууллар. Дьиэлээх хаһаайка Күлүмнүүрү Дьокуускайдааҕы прогимназияҕа киирэргэ бэлэмниир. Итинник бэлэмнэнэн прогимназияҕа үөрэнэ киирэр. К.К. Атласов диэн учууталга түбэһэр.

Учуутала уонна Странден Намҥа олохсуйбут сыылынай, медик-устудьуон А.А Силовиһы кытары билиһиннэрэллэр. Ити 1880-с сыллар этилэрэ. Прогимназияҕа бииргэ үөрэнэр уолаттарын А.А. Афанасьевы уонна В.П. Поповы кытта кини нэһилиэктэринэн сылдьан, дьону эмтииригэр-томтууругар көмөлөһөллөр эбит. Итинник гынан медицинаҕа сыстыбыта уонна үлүһүйбүтэ. Бу дьарыга таах хаалбатаҕа, улууһугар өр кэмҥэ биэлсэрдээбитэ.

Культурнай-сырдатар куруһуок чилиэнэ

Гимназияҕа үөрэнэ сылдьар уолу улуус мунньаҕа суруксутунан талбыта. Дириэктэриттэн көҥүллэтэн, экзаменнарга диэри төрөөбүт-үөскээбит Дүпсүнүгэр кэлэн суруксутунан үлэлиир.

1885 сыллаахха алта кылаастаах Дьокуускайдааҕы гимназияны үөрэнэн бүтэрэр. Күлүмнүүр суруйарынан, олордубут ыала кэлин дьадайан, репетиторынан үлэлээн аһыырыгар-сииригэр үп-харчы булуммут.

Үөрэҕи ылбыт, сайдыылаах саха ыччаттарын П.Афанасьевы, В.Я.Слепцову, Е.Д.Николаевы, бырааттыы Поповтары кытта политсыылынай П.П.Подбельскай Саха сиригэр аан бастаан тэрийбит культурнай-сырдатар куруһуогар чилиэнинэн киирэллэр. Манна кинилэр общественнай-политическай уонна экономическай боппуруостарга аналлаах аныгы нуучча литературатын кытта билсэллэр. Эдэр ыччат куруһуокка дьарыктанан үгүскэ үөрэнэр. Бэйэлэрин норуоттарын култууратын сайыннарар өй-санаа иҥэр. Маны таһынан Күлүмнүүр правовой, юридическай, научнай-философскай билиини-көрүүнү ылар. Тэрийэр, салайар дьоҕура уһуктар.

Бастакы библиотекалар

Василий Никифоров-Күлүмнүүр салалтатынан куруһуокка бииргэ дьарыктаммыт доҕотторо Саха сиригэр бастакы библиотекалары тэрийэллэр. Итинник библиотекалар Дүпсүн уонна Мэҥэ улуустарыгар баар буолаллар.

Саҥаны саҕалааһын мэлдьи уустук, ол эрээри — интэриэһинэй. Кинигэлэри дьон хамаҕатык уларсар буолар.

Сир боппуруоһун туруорсуута

1886 сыллаахха Дьокуускайга Илиҥҥи Сибииртэн граф П.П. Игнатьев кэлэринэн сибээстээн, Күлүмнүүр куруһуогун салайааччытын Папий Павлович Подбельскай көмөтүнэн Дүпсүн улууһун балаһыанньатын туһунан докладной сурук бэлэмниир. Ол суругар туох туһунан этиллэр эбитий? Сири барытын чааһынай бас билиигэ иҥэринии сокуоннайа суоҕун бэлиэтиир. Сахаларга бэйэни салайыныыны биэрэр наадатын туһунан ахтар. Нолуогу төлөөһүҥҥэ экономическай баттал баарын ыйар.

Ити кэнниттэн Күлүмнүүр «Сири үлэһит норуот бас билиэхтээх, кимнээх эрэ итиннэ баһылыыр-көһүлүүр оруолу оонньуо суохтаахтар» диэн социалистическай лозуну суруйар.
1887 сыллаахха Саха сирин уобаластааҕы музейыгар былыргы саха таҥастарын уонна байыаннай начальник шлемин биэрэр. Ити экспонаттарга этнографическай быһаарыы сурук суруйар.

Папий Подбельскай бастаанньалыы сылдьар политическай сыылынайдарга кыттыһаары олохтон туораабытыгар, Василий Никифоров бииргэ үөрэммит доҕорунуун Афанасьевтыын кини суруктарын, кумааҕыларын кистииллэр. Кэргэнэ Екатерина Петровна Саха сириттэн барарыгар биирдэ кумааҕылары ылбыт.

Дүпсүн улууһун кулубата

Күлүмнүүр төрөөбүт-үөскээбит Дүпсүнүн улууһугар кулубалыы олорон, улахан культурнай-сырдатар үлэни ыыппыта. Нууччалыы тутуулары, икки приходской оскуолаҕа анаан дьиэлэри туттарбыта. Итиннэ бэйэтин үбүн-харчытын сиэртибэлээбитэ. Оччолорго нэһилиэнньэ үөрэххэ, сырдыкка тардыһыыта күүһүрбүт кэмэ этэ. Кини ити ыыппыт үлэтинэн Бочуоттаах попечитель аатын сүгэр.

Итини таһынан улууһугар бурдугу үүннэриигэ үлэлэспитэ. Сүүйсүүлээх оонньууга, хаартыга дьон-сэргэ тууһугуран туран сыстыбыт кэмэ этэ. Улуус кулубата арыгылааһыны уонна хаартылааһыны утары күүскэ үлэлэспитэ.

Василий Никифоров Дүпсүҥҥэ олоро кэлбит политическай сыылынай С.В.Ястремскайга сахалыы ырыалары уонна олоҥхолору тылбаастаһыҥҥа күүс-көмө буолар.

Саха сиригэр ыытыллар экспедиция чинчийэр үлэтигэр туһуланар программа оҥоруутугар аналлаах Уобаластааҕы статистическай кэмитиэт мунньахтарыгар кыттыыны ылар. Отут икки сыл кэнниттэн Сибиир кыраайын уонна этнографиятын үөрэтиигэ анаммыт экспедиция улахан суолталааҕынан ааҕыллыбыта. Ити экспедицияҕа, биллэрин курдук, политсыылынайдар Э.К. Пекарскай, Ф.Я.Кон, Л.Г.Левенталь, С.В.Ястремскай уо.д.а. кыттыыны ылаллар. Кинилэр Саха сирин губернатора Скрипицынтан Дүпсүн улууһун кулубатын Күлүмнүүрү, Арҕаа Хаҥалас улууһуттан И.Г. Соловьеву, Боотуруускай уонна Байаҕантай улуустарыттан Е.Д.Николаевы уонна Н.С.Слепцову экспедиция мунньахтарыгар уонна үлэтигэр кытталларын туһунан көҥүл ылаллар. Сахалар олохторун-дьаһахтарын иһиттэн билэр-көрөр дьон экспедиция ыытар үлэтигэр кытыннахтарына, ситиһиилээх буолара биллэн турар.

Кини ити экспедиция «Сахалар ыал быһыытынан олохторо-дьаһахтара» диэн тиэмэҕэ хомуйбут матырыйаалларын түмүүгэ, көннөрүүгэ үлэлэһэр. Күлүмнүүр 1895 сыллаахха Нижнэй Новгородка ыытыллыбыт уус-уран-промышленнай быыстапкаҕа Саха сириттэн депутат быһыытынан кыттыыны ылар. Бу тэрээһиҥҥэ Саха сирин уобалаһа аан бастаан баарын биллэрэр. Ити быыстапка экспонаттара Нуучча музейыгар бэриллибиттэрэ.
1897 сыллаахха Күлүмнүүр «Сахалар» куруһуокка чилиэнинэн киирэр. Бу куруһуок сахаларга бэйэлэрин суруктарын-бичиктэрин уонна литератураларын тэрийии үлэтин сыал-сорук оҥостор. Ааҕар саалалаах библиотекалары тэрийбиттэрэ. Манна дакылааттар ааҕыллаллара, сахалыы тылынан ааҕыы тэриллэрэ. Биллэр-көстөр брошюралары тылбаастааһыҥҥа үлэ барара.

Василий Никифоров 1898 сыллаахха Дүпсүҥҥэ кыра церковнай-приходской оскуола оннугар Маслов аатынан министерскай оскуоланы астарары ситиһэр.
* * *
Биллэр общественнай-политическай деятель Василий Васильевич Никифоров-Күлүмнүүр ити курдук үөрэххэ, билиигэ-көрүүгэ сыстыбыта.

Людмила НОГОВИЦЫНА.