Кындыл: «Үөрэр-көтөр күҥҥэ арыт ааппын ахтан аһараарыҥ»

“…саха чулуу поэттарыттан биирдэстэрэ, улуу талаан таба тайаммыт саха литературатын саарына өссө да уһуннук олорбута буоллар, төһөлөөх кэрэ айымньылары, дууһаны долгутар хоһооннору айыа этэй?” – диэн биллиилээх литературовед Николай Николаевич Тобуруокап Уйбаан Гоголев – Кындыл туһунан эппитэ.

Российскай Федерация культуратын үтүөлээх үлэһитэ, Саха Республикатын искусстволарын үтүөлээх деятелэ, «Бочуот Знага», «Доҕордоһуу» орденнар кавалердара, «Хотугу сулус» Россия литературнай бириэмийэтин, Саха комсомолун аатынан бириэмийэ бастакы лауреаттара, Бүлүү улууһун бочуоттаах гражданина Иван Михайлович Гоголев – Кындыл Уйбаан саха литературатыгар 1950-с сылларга киэҥ далааһыннаахтык киирбитэ. Ол кэмтэн ыла кини саха ааҕааччытын тапталлаахсуруйааччыта буолбута.

Иван Гоголев 1930 сыллаахха тохсунньу 18 күнүгэр Бүлүү куоратыгар сулууспалаах кэргэнигэр төрөөбүтэ. Кыра сааһыттан остуоруйалары, номохтору сөбүлээн истэн улааппыт. Төрөппүттэрэ оччотооҕу дьон кыаҕынан балайда элбэх кинигэлээх буоланнар Уйбаан уол кыра сааһыттан уус-уран литература эйгэтигэр сыстан барбыта, сахалыы да, нууччалыы да кинигэни ааҕара. Орто оскуолаҕа үөрэнэр кэмигэр айар-тутар дьоҕура сайдан барбыт. Ол курдук, тохсус кылааска үөрэнэ сылдьан үөрэнээччилэр икки ардыларынааҕы өрөспүүбүлүкэтээҕи уруһуй куонкурустарыгар бастаан, Ленинградтааҕы Репин аатынан институкка быһа да киириэн сөптөөҕө биллибитэ. Ол эрээри литература эйгэтигэр талаан тардар күүһэ баһыйан, Москватааҕы М.Горькай аатынан литературнай институкка үөрэнэ киирбитэ. Киэҥ сиргэ үөрэнэ сылдьан Союз бөдөҥ учуонайдарын, аатырбыт суруйааччыларын – ол иһигэр М.Шолохов, И.Эринбург, М.Исаковскай, М.Твардовскай уо.д.а. ыытар семинардарыгар сылдьыбыта, кинилэр тылларын-өстөрүн истибитэ, үгүскэ үөрэммитэ. Иван Гоголев 1954 сыллаахха институтун ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ уонна айар үлэ киэҥ аартыгар эрэллээхтик үктэммитэ.

Эдэр поэт бастакы хоһоонноро 1948 сыллаахтан бэчээттэнэр буолбуттара. Оччотооҕу ааҕааччы Иван Гоголев-Витаминин диэн ааттаах саҥа авторы олус сэргии, хайгыы көрсүбүттэрэ, чахчы талааннаах поэт литератураҕа киирэн эрэрин өйдөөбүттэрэ. Ити курдук Иван Гоголев аата-суола романтическай тыыннаах, ураты көрүүлээх поэт быһыытынан биллэн-көстөн барбыта.

1952 сыллаахха Иван Гоголев бастакы хоһооннорун хомуурунньуга “Ыҥырар уоттар” диэн ааттанан тахсыбыта. Кини айар үлэтин бастакы кэрдиис кэмигэр хоһоону үлүһүйэн туран суруйара. Ол кэмнэргэ суруйбут “Сахам сирэ барахсан” диэн хоһооно Г.Григорян матыыбыгар ырыа буолан саха гимнин курдук күн бүгүҥҥэ диэри уостан түспэккэ ылланар.
Дьоллоох эдэр саас, советскай ыччат, эйэ иһин охсуһуу тиэмэлэригэр “Туохтан да күндү”, “Ленин хайатыгар”, “Дорообо, олох”, “Чуумпу акыйааҥҥа” диэн поэмалары, олоххо саҥа үктэнэн эрэр ыччат олоҕуттан “Күн хайатыгар” хоһоонунан романы суруйталаабыта.
50-с сыллар бүтүүлэригэр, 60-с сыллар саҕаланыыларыгар саха литературатыгар олоҕу түмэн көрдөрүүгэ саҥа кэм кэлэн иһэрэ биллибитэ. Эпическэй поэмалары, хоһоонунан романнары сэргэ лирика күүскэ сайдан барбыта, прозаҕа бөдөҥ жанрдар сэргэхсийэллэр. Ити кэмҥэ Иван Гоголев лирическэй хомуурунньуктара тахсаллар: “Кынаттар”, “Пальмалаах кытыллар”, “Лирика” уо.д.а.

Иван Гоголев айымньыларын Иэйэхсит эдьиийдэринэн үс дьахтары ааттыыра: эбэтин, ийэтин уонна кэргэнин. Кэргэнэ Мария Алексеевна Черткова – суруйааччы олоҕун тухары айар ухханын Музата. Мария Алексеевна И.Гоголевы өйөөн-өйдөөн, араҥаччылаан суруйааччы оҥорбут күндү киһитэ буолар.

Иван Гоголев – Кындыл саха литературатыгар дэгиттэр талааннаах суруйааччы быһыытынан биллибитэ. Кини айар талаана поэзиянан эрэ муҥурдамматаҕа. И.Гоголев кэрэхсэбиллээх драматург, дьоҕурдаах сэһэнньит, талааннаах романист быһыытынан биллэр.

Суруйааччы норуот айымньытын барҕа баайыгар олоҕуран аан бастаан “Кыталыктар кырдаллара” диэн пьесаны суруйбута. Онтон эрдийэн “Хотугу сибэкки” диэн саха бастакы опереттатыгар либреттоны айбыта. Бу айымньылар Уйбаан оҕо сылдьан истибит остуоруйаларын сюжеттарыгар олоҕуран суруллубуттара. Саха былыргы үһүйээннэригэр олоҕуран аатырбыт “Өлүөнэ сарсыардата” драматын суруйбута, билигин бу драма “Дыгын Дархан” диэн ааттанан П.А.Ойуунускай аатынан Саха государственнай академическай театрыгар туран көрөөччү биһирэбилин ылыаҕын ылар.

Гоголев, драма жанрыгар талаана арыллан, утуу-субуу хас да пьесалары, комедиялары суруйан Саха драматическай театрын сыанатыгар туруортарбыта: “Ыам ыйынааҕы халлаан”, “Наара Суох”, “Өлүөнэ сарсыардата”, “Эр киһини эмиэ харыстааҥ”, “Иннэ үүтүнэн”, “Саллаат сүрэҕэ” уо.д.а. Кини үгүс айымньыта Дьокуускайга эрэ буолбакка, өрөспүүблүкэ бары театрдарын сыаналарыгар элбэхтэ туран дьон биһирэбилин, махталын ылбыттара. 1991 сылтан Бүлүү народнай театра ИванГоголев – Кындыл аатын сүгэр.

Аны 70-с сыллартан саҕалаан И.Гоголев эпическэй жанрга – проза айымньыларыгар ситиһиилэнэн барбыта. “Олорор мутуккун кэрдимэ”, “Эһэкээн үөһэ” сэһэннэрэ тахсыбыттара. 1973-1987 сылларга “Хара кыталык” диэн үс кинигэлээх аатырбыт романа суруллубута. Роман тута ааҕааччы болҕомтотун тарпыта, үрдүк сыанабылы ылбыта.
Онтон 90-с сылларга Иван Гоголев проза жанрыгар дабайыыта салҕаммыта – “Иэйэхсити кэлэтии”, “”Үһүс харах”, “Манчаары” романнара тема, жанр, герой өттүнэн саҥа кэм кэрэһиттэрэ буолбуттара.

Учуонайдар саха литературатыгар “Гоголев поэзията”, искусствоҕа республика бары театрдарыгар туруоруллубут сүүрбэттэн тахса кэриҥэ драматическай айымньыларын “Кындыл театра” диэн ааттааннар, туспа салаалар быһыыларынан чинчийэллэр.

Үтүө киһи аата хаһан да умнуллубат. Иван Гоголев – Кындыл аатын үйэтитиигэ анаан араас таһымнаах научнай конференциялар, куонкурустар, быыстапкалар ыытыллаллар. Бэс ыйын 24 күнүгэр Бүлүү улууһун Халбаакы нэһилиэгин аттыгар сытар Лаҥха диэн кэрэ көстүүлээх сиргэ дьоһун-мааны, үөрүүлээх тэрээһин ыытылынна. Хатыҥ мастаах Халбаакы кэрэ-бэлиэ тутуунан киэркэйдэ. Ол курдук, Уйбаан Гоголев – Кындыл төрөөбүтэ 85 сылыгар өйдөбүнньүк стела үөрүүлээх быһыыга-майгыга аһылынна. Бу бэлиэ өйдөбүнньүк Халбаакы оскуолатын дириэктэрэ Ньургустаан Владимирович Афанасьев көҕүлээһининэн, нэһилиэк олохтоохторо быһаччы кыттыыларынан, улуус дьаһалтата, «Күүлэт» ПО, «Туймаада-Лизинг» компания көмөтүнэн олоххо киирбит. Стела аныгы матырыйаалларынан аһыллыбыт кинигэ быһыытынан оҥоһуллубут, тупсаҕай көстүүлээх, илин-кэлин өттүгэр айан дьоно бары өйдүүллэрин курдук нууччалыы суруктаах-бичиктээх буолан биэрдэ. Ол курдук биир өттүгэр: Уйбаан Гоголев мэтириэтин анныгар: «Здесь жил и учился народный поэт Якутии Иван Михайлович Гоголев», иккис өттүгэр: «Здесь, в местности Ланха, в 1930 году была открыта начальная школа. Первый учитель–Гоголев Михаил Николаевич» диэн суруллубут. Уонна икки өттүгэр иккиэннэригэр Кындыл хоһооннорун тыллара тиһиллибиттэр. Дойду үрдүнэн биллэриллибит Литература сылын чэрчитигэр биллэр-көстөр тэрээһин буолан, саха дьоно сүгүрүйэр улуу суруйааччытын аатын үйэтитиигэ биир кэрчик түгэн буолан ааста.

Саха народнай поэта Иван Михайлович Гоголев – Кындыл сырдык аата үйэттэн үйэҕэ ааттана, суон сурахтана турдун, кини айымньылара дьон биһирэбилин ылан, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн истиннэр диэн туран поэт бэйэтэ суруйбут тылларынан түмүктүүбүт:

“…Кэнэҕэс доҕотторуом,
Үөрэр-көтөр күҥҥэ арыт
Эһиги мин боростуой
Ааппын ахтан аһараарыҥ
Таптыыр сахам тылынан”.

Мария Павлова.