Максим Аммосов туһунан кинигэ Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай библиотекатыгар туттарылынна

Саҥа кинигэ – Саха Өрөс­пүүбүлүкэтин Ил Түмэнин уонна Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Жогорку Кенеш), Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин политическай докумуоннарга Киин судаарыстыбаннай архыыбын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай архыыбын, икки регион Национальнай библиотекаларын кыттыгас бырайыактарынан буолар.

Саха сирин политическай уонна судаарыстыбаннай деятелэ, саха норуотун уһулуччулаах уола Максим Кирович Аммосов Саха уобалаһын Нам улууһугар Хатырык нэһилиэгэр 1897 с. ахсынньы 10 (22) күнүгэр төрөөбүтэ. Олунньутааҕы буржуазнай-демократическай революция бастакы күннэриттэн ыла М. Аммосов Саха сиригэр буолбут революционнай событиеларга көхтөөхтүк кыттыбыта. Саха АССР тэриллиитигэр М.Аммосов суолтата сүҥкэн – саха норуотугар автономияны биэрии боппуруоһугар РСФСР Национальностар дьыалаларыгар народнай хамыһаарын И.В. Сталины кытта хаста да көрсүбүтэ.

Саха омук уһулуччулаах уола, ССРС түүр тыллаах норуоттарын биллиилээх политическай уонна государственнай деятелэ М.К.Аммосов аата төрөөбүт норуотугар эрэ буолбакка казах уонна кыргыз норуоттарыгар эмиэ ааттанар. 1932-1937 сылларга Максим Кирович Казахстан үс уобалаһыгар партия обкомун бастакы секретарынан үлэлээбитэ.
1937 с. кулун тутар 18 күнүттэн сэтинньи 7 күнүгэр диэри аҕыс ый кини Киргизия компартиятын салайбыта. Кини быһаччы салалтатынан Киргизия союзнай республика буолбута, Киргизскэй ССР Конституцията ылыныллыбыта, норуот хаһаайыстыбатын араас салаалара күүскэ сайдан барбыттара. М.К.Аммосов үрдүкү салайар үлэҕэ элбэх олохтоох кадрдары таһаарбыта, бэйэтин үлэтигэр национальнай интеллигенцияҕа тирэҕирэрэ.

Төһө да партия Киин Кэмитиэтэ уонна И.В.Сталин тус бэйэтинэн ыктар-түүрдэр, М.К.Аммосов Киргизияҕа киэҥ далааһыннаах репрессиялары ыытары аһаҕастык утарсыбыта. Максим Кирович күүһэ-кыаҕа тиийэринэн өлөр-өлүү тирээн кэлбит чиэһинэй дьонун көмүскэһэ-араҥаччылыы сатаабыта. 1937 сыл от ыйыгар Максим Аммосов быһаччы туруорсуутунан Киргизскэй ССР прокуратуратын уонна силиэстийэлиир уорганнарын үлэлэрин бэрэбиэркэлииргэ анаан Киргизия компартиятын КК иккис секретара А.Джеенбаев салайааччылаах хамыыһыйа тэриллибитэ. Маннык таһымнаах хамыыһыйа бүтүн Советскай Союз уон биир союзнай республикаларыттан Киргизияҕа эрэ тэриллибитэ. Биллиилээх историк Р.А.Медведев маннык хамыыһыйа тэриллиитин Советскай Союзка репрессияны утары аһаҕас охсуһуу чаҕылхай холобурунан сыаналаабыта.

М.К.Аммосов 1937 с. сэтинньи 16 күнүгэр Бишкек к. хаайыллыбыта, 1938 с. от ыйын 28 күнүгэр Москваҕа ытыллыбыта. Кини Москва анныгар баар «Коммунарка» диэн НКВД полигонугар көмүллүбүтэ 1993 с. эрэ чуолкайдаммыта.
Чаҕылхай Максим аата норуотугар 1956 с. төннүбүтэ. Билигин кини аатын Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет сүгэр, төрөөбүт дойдутугар Хатырыкка кини аатынан республика судаарыстыбаннаһын музейа баар, Дьокуускайга пааматынньык туруоруллубута.

«М.К. Аммосов. Кыргызский период деятельности» кинигэҕэ Кыргызстан биллэр-көстөр дьонун, историктарын, архивистарын бэчээккэ тахсыбыт суруйуулара, ахтыылара, ону таһынан толору библиографическай ыйынньык уонна Кыргызстан архыыптарыгар хараллан сытар историческай докумуоннар испииһэктэрэ бааллар. Кинигэҕэ М.Аммосов олоҕун уонна үлэтин кэрэһилиир Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай архыыбын матырыйааллара туһаныллыбыттар. Манна уһулуччулаах матырыйааллары – Киргизия БК(б)П КК боротокуолларын, Кылаабынай байыаннай прокуратура быһаарыыларын, телеграммалары, суруктары, М.Аммосов тыл этиилэрин уонна ыстатыйалары — көрүөххэ сөп. Кинигэни Жирков А.Н. (салайааччы), Слепцов П.А., Павлова В.Н., Бакашова Ж.К., Захарова А.А., Ахмедова О.К. хомуйан оҥордулар, редакционнай коллегияҕа Аммосова Л.М., Жакиев Б.Ж., Жирков А.Н., Зулпукаров Т.З. үлэлээтилэр.

Саҥа кинигэ учуонайдарга, студеннарга уонна ааҕааччы киэҥ араҥатыгар наука уонна билии-көрүү өттүнэн улахан суолталаах. Кыргызстан Национальнай библиотекатыгар кинигэни туттарыы чэрчитинэн дэҥҥэ көстөр уонна ураты сыаналанар кинигэ отделыгар «Алмаастаах кыраай көстүүлэрэ: Саха Өрөспүүбүлүкэтэ» диэн кинигэ уонна хартыына быыстапката тардылынна. Онно Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ А.Н. Жирков бу библиотека фондатыгар биэрбит кинигэлэрэ эмиэ туруохтара.

Тэрээһиҥҥэ Ил Түмэн спикерэ А.Н.Жирков, М.К.Аммосов сиэнэ М.В. Аммосов, хос сиэнэ Елизавета Аммосова итиэннэ судаарыстыбаннай былаас, наука уонна үөрэхтээһин, сонуннары киэҥник тарҕатар средстволар бэрэстэбиитэллэрэ, үрдүк үөрэх студеннара Саха Өрөспүүбүлүкэтин официальнай делегациятын састаабыгар кытыннылар.

Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай библиотекатын пресс-сулууспатын матырыйаалларынан.