Мөлүйүөн: бу элбэх дуу, аҕыйах дуу?

Арай Сахабыт сириттэн миграннар бары баран хаал­лахтарына уонна букатын биһиги диэки үктэммэт буол­лахтарына, дьэ, кырдьык, ити кыаллыбат демографическай сорук буолуон сөп. Экэниэмикэ кириисиһиттэн күһэллэн, бу сылга өрөспүүбүлүкэҕэ мигрант киириитэ 10 тыһыынча киһинэн аҕыйаата диэн бэлиэтэнэр. Иһигэр киирдэххэ, маннык сыыппара дьиҥнээҕинэн тугу да эппэт. 2015 сылга мигрант ахсаана кыратык аҕыйаабыт эбит да буоллаҕына, кэлэр сылга төһө эмэ аһара баран хаалыан сөп. Оннук балаһыанньа үөскүүрүгэр баара-суоҕа атыы-эргиэн эрчим, тутуу тыын ыла түһүөхтэрин эрэ наада.
Оҕо төрөөһүнүгэр Дальнай Востоктааҕы федеральнай уокурукка бастакынан сылдьабыт. Кэлин кэмҥэ миграннар дьиэ кэргэттэрин, ойохторун-оҕо­лорун батыһыннарбытынан кэлэр буолбуттара баар чахчы. Манна төрөөбүт оҕо, кини кимтэн, ханнык дьиэ кэргэнтэн төрөөбүтүттэн тутулуга суох, өрөспүүбүлүкэ оҕотун уопсай ахсааныгар киирэр. Итинник онтон-мантан хомуйсан, «саба тарынан», мөлүйүөн буолуохтааҕар балтараа мөлүйүөннээх да нэһилиэнньэни этиллэр болдьоххо «төрөтүөхпүтүн» сөп.

Дьокуускай куораттааҕы Гражданскай турук аакталарын суруйар салаа (ЗАГС) үлэһитэ туоһулуурунан, буккаас эр-ойох буолуу ахсаана элбиир, туһааннааҕынан оҕо төрөөһүнэ эмиэ. ЗАГС үлэһитэ, биллэн турар, кэргэннии буолууга омугун ыйартан туттуна быһыытыйар. Ол эрэн, таджик уонна кыргыз омуктар эр дьонноро ордук хото кэргэннэнэллэрин бэлиэтээн этэринэн, сүнньүнэн саха кыргыттара уонна дьахталлара бу омуктарга хото тахсалларын сэрэйиэххэ сөп. Оттон көннөрү дьукаах эр-ойох буолан олорууну (ону билигин тупсаран гражданскай кэргэннэнии дииллэр, оттон нууччаларга олус бэргэнник «сожительство» дэнэр), ким да эридьиэстиир кыаҕа суох. Кытай, таджик, кыргыз, узбек, Кавказ төрүттээх — талбытыҥ баар. Манна саха эр киһитэ омук дьахтара ойохтонорун туһунан тыл турбат, билиҥҥитэ бу омуктар эр дьонноро кэлэллэр.
Буккаас эр-ойох буо­лууну, атын-атын омуктар бэрэстэбиитэллэрэ биир дьиэ кэргэни тэриниилэрин, кинилэр дьылҕаларын биһиэхэ үөрэтэн, чинчийэн көрүү суоҕун кэриэтэ. Социология, демография наукаларын өттүттэн киэҥник иһитиннэрии, биллэрии суох. Арай суруналыыстыкаҕа «интернациональнай дьиэ кэргэн» диэн ааттаан, үрдүттэн саба быраҕан, айхаллааһын эрэ курдук баар. Уопсайынан, өрөспүүбүлүкэбитигэр омук атын омуктуун сыһыа­нын, проблематын, иир­сээҥ­ҥэ тиэрдиэн сөптөөх боппу­руостарын таарыйартан, ула­ханнык «кыбыстабыт», баары баарынан эттэххэ, куттанабыт. Омуктаһыыны таһаарыыны, экстремистии бырапагаанданы бохсорго туһуламмыт кытаа­нах сокуоннаахпыт. Чахчыта наадалаах сокуон. Арассыыйа курдук элбэх араас омук­таах, араас итэҕэллээх судаа­рыстыбаҕа итинник сокуона суох табыллыбаккын. Эрдиитэ суох тыыга киирэн олорбукка тэҥнээх буолуоҕа, хайа кытылга тиксиэххин, Айбыт да кыайан этэн биэриэ суоҕа.

Олохтоох кыыһы, дьахтары ойох ылбыт мигрант, омук киһитэ, сокуонунан олохтоммут туһааннаах кэмэ аастаҕына, Арассыыйа гражданствотын ылар бырааптанар. Кини олохтоох, бэйэтиттэн атын омук дьахтарын кэргэн ыларга биир саамай күүстээх мотивацията итиннэ сытар. Оттон бэйэтин айылҕатын наадатын толунар, бэлэм дьиэҕэ-уокка, аска-үөлгэ киирэр кыахтанара киниэхэ, кытаанах усулуобуйаҕа тэлэһийэн сылдьар киһиэхэ, хараҕа суох дьолго түбэспитигэр тэҥнээх буоллаҕа. Бу киһи Арассыыйа сокуонун, олоҕун майгытын олус бэркэ билэр: хаһан сөп буолла да, маннааҕы ойоҕун, оҕотун быраҕан, туох да моральнай уонна матырыйаалынай сүтүгэ, эппиэтинэһэ суох, холкутук дойдулаан хаалар кыахтааҕын. Өссө баҕардаҕына, уол оҕотун күүһүнэн илдьэ барыан сөп. Маннык түбэлтэҕэ, биһиги судаарыстыбабыт сокуона, бэйэтин гражданкатын быраабын кыайан араҥаччылаабатын үчүгэйдик билэбит. Орто Азия мусульман итэҕэллээх, сүүрбэтин ааспыт эр киһитэ дойдутугар сокуоннай ойохтоох, оҕолордоох буолара – олохторун бигэ майгыта. Оттон «ийэ өйүн туппут» дьиҥнээх эр киһитэ өссө хас да ойохтоох, кырата уонча оҕолоох буолуон сөп. Үгэстэрэ, итэҕэллэрэ, өйдөрүн-санааларын олоруута оннук. Ону бүттүүн норуотунан кытаанахтык тутуһар омуктар.

Айылҕаҕа хааны букку­һуннарыы, мэлдьитин да буол­батар, үчүгэй түмүгү биэрэрэ биллэр. Ордук торолуйуу, эт-хаан өттүнэн сайдыылаах буолуу чааһыгар. Ол эрэн, айылҕа бэйэтэ маны сүрүннээн, уостуганнаан биэрэр ийэ күүһүн бэлиэтиир наадалаах. Хамсыыр харамай да буоллун, киһи-сүөһү да буоллун, от-мас, үүнээйи да буоллун, барыларын үүннээн-тэһииннээн, көрөн-истэн төрөтөр-ууһатар. Ол курдук, бу сир үрдүгэр аҥаардастыы буккаас хааннанан сайдыбыт, торолуйбут ким да, туох да суох. Эгэ, оннук судаарыстыба баар буолуо дуу. Хааны буккуһуннарыы, айылҕатын таһынан бардаҕына, төттөрү кэхтиигэ тиэрдэр кыахтаах.

«Оҕом кыраһыабай буолан төрүүр», — диир саҥаны-иҥэни саха кыргыттарыттан, дьахталларыттан истэр буол­лубут. Бу быстах санаа буолара көс­төн турар суол. Хайа да омук дьахтара, ийэ киһи, оҕом бэйэтин омугун тутан төрөөн мөлтөх, мөкү, дьүдэх киһи буолла диэн, ама, этиэ дуо. Билигин Эмиэрикэҕэ мадьыалынан үлэлиир Полина Протодьяконова диэн кыыспыт хаһыакка кэпсэтиитигэр, «ыраас хааннаах азиаткалары өрө туталлар, буккаас хааннаах буоллахтарына, адьас сэҥээрбэттэр» диэбит этэ. АХШ курдук аан дойду омуга барыта түмсэн олорор, араас хаан буккуһан ахан биэрбит дойдутугар оннук сыһыаннаахтар уонна өйдөбүллээхтэр эбит. Арааһынай күрэс, эҥинэ бэйэлээх шоу төрөөбүт дойдутугар диэн эбэн этиэххэ. Талаан, дьоҕур, өй хаан буккуһуутуттан букатын тутулуктаммат хаачыстыбалар буолалларын эмиэ таарыйа бэлиэтээн кэбиһиэҕиҥ.
Бу — «ыраас хааннаныы», атын омугу атарахсытыы түөрүйэтэ буолбатах. Аҕыйах ахсааннаах бэйэбит испитигэр, норуоппутун хаҥатыахтаах дьоммут өйдөрө-санаалара таһынан таһымнаан, «олус сайдан», омуктарын дьоһунун намтатар тылларын-өстөрүн утаран этиллэр. Манна эбэн эттэххэ, биһиэхэ, сахаларга, олус куһаҕан дьаллык үөскээн эрэр. Саха эр киһитин уонна дьахтарын икки ардыларыгар бэйэ-бэйэни хараардыһыы, түһэн биэрии, өссө букатын даҕаны антагонизм үөскүөх курдук буолла. Эр киһи уонна дьахтар хайдах айыллыахтарыттан уустук сыһыаннаахтара – ол айылҕа сокуона. Ол айылҕа анаабыт дьаһалыгар хаайтарбакка, биһиги бэйэлээхтэр таһынан дьалкыйыах курдук майгыннанныбыт. «Сайдыыбыт», «кыахпыт» оччо буоллаҕа.

Саха билигин сүрдээх мөл­төх тыыннаах омук. Бэйэтин омук быһыытынан билиниитин чааһынан. Баара-суоҕа үйэ эрэ анараа өттүгэр диэри кэмҥэ саха тыла Илин Сибииргэ биир саамай тарҕаммыт уонна тулалыыр эйгэтигэр улахан күүстээх сабыдыаллаах тыл этэ. Манна кэлбит «тоҥ» нууччалары чунуобунньугуттан аҕабытыгар, хаһааҕар, дьаамнааҕар тиийэ, аҕыйах ахсааннаах ыаллыы бары хотугу норуоттары сахалыы саҥардыбыта. Оччолорго үөрэх суох этэ, кэлии дьон аҕыйах этэ диэхтэрэ. Айылгытынан күүстээх тыл итинник «миэлэстэри» кытта аахсыбат, кини көрсүбүтүн, алтыспытын үнтү мэһийэн, иһиллэр кэрэ дорҕоонугар кытыаран, бэйэтигэр тардан ылар уратылаах күүстээх. Ол бэйэлээх кэрэкэ тылбытын сахалар бэйэбит мөлтөттүбүт, дьүдэттибит. Судаарыстыба да буолбатах, туораттан атын ким эрэ кэлэн да буолбатах. Икки буор сахаттан төрөөн баран, «тоҥ нуучча» улаатар. Омук эрдээх дьахталларбыт, бэйэлээх бэйэлэрин төрүт буордарыгар олорон, атын тыллаах оҕону иитэн таһаараллар. Сонумсахпыт оҕото, хиджаб кэппит, туора итэҕэли «ылына» охсубут барахсаттарбыт күн-түүн элбээн иһиэх чинчилээхтэр.
Омук эр киһитэ мөлтөөтөҕүнэ, дьахтара атын сир диэки көрөрө – айылҕа хобдох сокуона. Хайа баҕарар омук мөлтүүр-ахсыыр да, эмиэ ол курдук өрө охсон тахсар кэмнээх. Ол онуоха тус-туһунан буолбакка, тутуспутунан сылдьар, эппиэтинэһи бииргэ сүгэр ордук кыайыылаах буолуо эбитэ ини.

— Толерантнай, ол аата атын омукка тулуйумтуолаах, эйэҕэс буолууга олоҕурбут мультикультурализм бэлиитикэтэ Арҕаа Дьобуруопаҕа доҕолоҥнообутун билэн-көрөн олоробут, – диир бөлүһүөпүйэ наукатын дуоктара, бэрэпиэссэр Виктор Михайлов. – АХШ холобурун ылар буоллахха, миграннары бэйэлэрин сүрүн сыаннастарыгар орооһуннарбаттар. Миграннар өттүлэриттэн туох эмэ бөрүкүтэ суох быһыы тахсар түбэлтэтигэр дойдуттан депортациялаан кэбиһэллэр. Омук бэйэтин тылын, итэҕэлин, култууратын, олорор штатын сокуоннарыгар сөп түбэһиннэрэн, сайыннарар кыахтаах. Туора киһи итинник «Эмиэрикэ уһаарар хочуолугар» буһан-хатан, эллэнэн, сыы­йыллан, тиһэҕэр эмэрикээн бэрдэ буолан тахсар. Итини омук дьонун Эмиэрикэ култууратыгар интеграциялааһын диэн ааттыыллар. Аан дойду быраактыкатыгар ХНТ бигэргэппит Киһи бырааба диэн сүүнэ сокуон үлэлиир. Миграны үлэҕэ ылбатаххына, ол киһи быраабын кэһии көстүүтэ буолан тахсар. Миграция биһиги билиҥҥитэ өссө куойабытыгар-маҥкыбытыгар ситэ оҕустара илик «соһуччу үөрүүбүтүн» бэлэхтиэҕэ. Арас­сыыйа гражданинын быраабын ылбыт тастан кэлии киһи, судаарыстыба көрөр бары социальнай чэпчэтиилэринэн туһанарга толору бырааптанар. Оттон Арассыыйаҕа мигрант ахсаана билигин хайы-үйэ уонунан мөлүйүөн киһинэн кэмнэнэр буоллаҕына, кэлин бу балаһыанньа олох ыарахан проблемаҕа кубулуйуон сөп. Арассыыйаҕа олохсуйбут мигрант нэһилиэнньэ, кэлин дойду гражданствотын ыллаҕына, төрөөбүт тылынан үөрэтэр оскуоланы аһары, култууратын сайыннарары туруорсар бырааптаах. Билиҥҥитэ дойду салалтата бу проблемаҕа төбөтүн сыстарбакка олорор. Сыыйа-баайа нууччатытыы бэлиитикэтэ симэлитиэҕэ диир быһыылаах. Ол гынан баран, чуолаан мусульман итэҕэллээх норуоттар, атын омукка киирэн симэлийиилэрин түбэлтэтэ суоҕун кэриэтэ быһыылаах.
Демография, грек тылыттан «демос – норуот», «графос — сурукка-бичиккэ киллэрии» диэн тылбаастанар. Нэһилиэнньэ туругун, тутулун, түһэр-тахсар сокуоннарын үөрэтэр үөрэх. Демографияҕа биология сокуоннара аах­сыллаллар, экэниэмикэ, бэлиитикэ, уопсастыба араас эйгэтэ барылара кытталлар. Нэһилиэнньэни үөрэтии уус­туктардаах: ол курдук, ардыгар биология, итэҕэл, экэниэмикэ, бэлиитикэ, майгы-сигили боппуруостара инники күөҥҥэ тахсыахтарын сөп. Ардыгар кырыымчык, ыарахан кэмҥэ төрүөх элбиир түбэлтэтэ баар буолар. Төттөрүтүн, уйгу, быйаҥ олоххо адьас түһэн хаалара эмиэ ыраахтан буолбатах. Ордук урукку кэмҥэ киһи-сүөһү элбиир процеһын айылҕа бэйэтэ сүрүннээн биэрэр эрдэҕинэ, оҕо оккураҥа, мөлтөҕө өлөн туораан иһэрэ, доруобайа, модуна хаалан олоҕу салҕыыра. Билигин мэдиссиинэ сайдан, гуманнай буолуу баһыйан, айылҕа төрүөҕү сүрүннүүр оруола сүттэ.

Билигин оҕо төрөөһүнэ аҕыйааһына – аан дойду үрдүнэн баар көстүү. Оннугун да иннигэр, былыр-былыргыттан элбээн, хаҥаан хаалбыт Кытай, Ииндийэ, о.д.а. илиҥҥи дойдулар хаһааҥҥыта эрэ ылбыт тэтимнэрэ түһэн хаалбат. Саамай элбэх төрүөҕү дьадаҥы олохтоох Азия, Африка, Латинскай Эмиэрикэ дойдулара биэрэллэрэ биллэр. Ол олохторун усулуобуйатыттан тахсар дириҥ төрүөттээх. Ыарахан олохтоох, элбэх оҕо өлүүлээх дойдуларга ыал биир-икки, үс да оҕонон инникигэ сүрдээх кэбирэх эрэллээх олохтоох буолуоҕа. Ыал элбэх оҕолонор эрэ түбэлтэтигэр илиитигэр тутан хааларданар. Былыр саха омуга эмиэ итинник иэдээни олорон ааспыта. Билигин айылҕа «естественнэй отбора» үлэлээбэт, оҕо мөлтөх буоллун, ыарыһах буоллун, мэдиссиинэ күүһэ кинини син-биир тыыннаах хаалларар. Ити барытын түмүгэр сир шарын киһитин ахсаана эбиллэр.
Саха ыалыгар төрүччүнү оҥоруу култуурата киирэн эрэрэ кэрэхсэбиллээх. Бу сүрдээх үчүгэй дьыала. Киһи төрдүн-ууһун билэрэ биһирэниэн эрэ сөптөөх. Маныаха булгуччу баай-уус, тойон-хаан төрүттээх буолуу ирдэммэт. Өбүгэлэриҥ, төрүттэриҥ кимтэн кииннээхтэрэ, хантан хааннаахтара, туох удьуору ууһаппыттара, төһө ыччаты тэниппиттэрэ, үс саха үксүүрүгэр, түөрт саха туругурарыгар туох кылааттарын киллэрбиттэрэ — ол суолталаах. Саха ыалын аатын сүгүүгэ эт-хаан тардыһыытынан эрэ буолбакка, өссө өй-санаа кыттыһыытынан салайтарар куһаҕана суох буолуо этэ. «Сахам, омугум туһа» диир өй-санаа омугумсуйуутунааҕар патриотизма ордук күүстээх.
Аныгы саха кыыс-дьахтарын өйүгэр-санаатыгар улахан уларыйыы таҕыста. Ол онто мэлдьитин үчүгэй эрэ өрүттээх буолуон хайдах да табыллыбат. Билиҥҥи эдэр киһи олоҕун ситэри тэринэн, оҥостон эрэ баран, ыал буолуохтаахпын, оҕо төрөтүөхтээхпин диэн былаанныыр. Оттон ол саныырын курдук олоҕун оҥостуор диэри, саамай кыччаабыта отут сааһа буолуоҕа. Эр киһиэхэ отут саас ситии-хотуу кэмэ буоллаҕына, кыыска – кыһалҕалаах сааһа. Салгыы аҕыйах сылынан саамай наадалааҕар хойутаан хаалыан сөп. Аны туран, эдэр дьон ыал буоллахтарына, оҕо төрөттөхтөрүнэ, атын кыһалҕа үөскүөҕэ. «Дьиэбит кыараҕас, киэҥэ эбитэ буоллар иккис оҕолонуо этибит» диэн буолуоҕа. Биричиинэ элбээн иһиэҕэ, оҕо саада суох диэн буолуоҕа, кирэдьииккэ киириэҕэ, кириисис кэлиэҕэ, үлэтэ суох хаалыаҕа…

Биллэн турар, судаарыстыба бигэ экэниэмикэлээх буо­луохтаах, дьоҥҥо үчүгэй олоҕу-дьаһаҕы мэктиэлиэхтээх. Оттон ол бигэ экэниэмикэ, үчүгэй олох-дьаһах баар буолуута сүрүннээн норуот­тан бэйэтиттэн, кини айым­ньылаах үлэтиттэн, үрдүк эппиэтинэһиттэн, гражданскай эр санаатыттан тутулуктаах. Биһиэхэ, туох да дьыала буоллун, наар судаарыстыба көмөтүгэр кэлтэччи эрэҥкэдийии баар. Оҕолорбутун бэйэбит төрөөбүт тылларынан ииппэккэ гынан баран, ону судаарыстыба ситэрэн, оҥорон, тэрийэн биэриэхтээҕин курдук өйдөөхпүт-санаалаахпыт.

Демографияҕа нэһилиэнньэ ахсаан уонна хаачыстыба өттүнэн эрэ буолбакка, расанан араарыы эмиэ көрүллэр. Глобализация соҥнонор, олохпут эйгэтигэр толератность, мультикультурализм киирбит кэмнэригэр, кыра омук тыла-өһө өлөн, итэҕэлэ симэлийэн, бэйэтэ суураллан хаалара ыраахтан буолбатах. Истэр-билэр тухары, тас дойдулар демография туругун, хамсааһынын, проблемаларын харахтарын далын иһигэр туталлар. Аан дойду быраак­тыкатыгар икки хайысха үлэ­лээн кэллэ. Бастакыта, АХШ хайысхата: инники этиллибитин курдук, элбэх омук «уһаарыы хочуолугар» мэлиллэн, эмэ­рикээн диэн саҥа нацияны уонна өйдөбүлү үөскэппитэ. Эмиэрикэ күн бүгүн даҕаны киниэхэ кэлэр араас омугу бэйэтин тылыгар, култууратыгар киллэрэн, симэлитэн кэбиһэр үгэһэ салҕанар.
Иккис хайысха. Германияҕа, Францияҕа, Дьобуруопа о.д.а. дойдуларыгар көһөн кэлбит атын омук улахан куорат хайа эрэ муннугар бүтүн кыбаарталынан, норуокка ааттанарынан «Шанхайы» тэринэн, бэйэтин төрүт култууратын тутан олоруута – бу мультикультурализм көстүүтэ. Туора дойдуга халыҥ ахсааннаах киһилээх-сүөһүлээх олоро диэн кэлбит омук, ол дойдутун тылыгар-өһүгэр, итэҕэлигэр, үгэһигэр, култууратыгар сыста сатаабат, бэйэтин быраабылатынан олорорго сорунуулаах буолуута итинник көстүүнү үөскэтэр. Омуктар миграциялара күүһүрэ илигинэ, мультикультурализм өссө биһирэнэр этэ. Олохтоох омукка мэһэйдээбэттэр, бэйэлэрэ бэйэлэригэр бүгэн олороллор диэн. Билигин бу көстүү улахан проблемаҕа кубулуйда, ордук эдэр ыччат ортотугар. Олохтоох омуктар бэйэлэрин дойдуларыгар улам-улам үтүрүттэрэн, бырачыастыыр суолу тутустулар.

Биһиэхэ, Сэбиэскэй Сойуус саҕана, омугуттан тутулуга суох, киһи барыта биир улахан уопсай дойдулаах, биир бэлиитикэлээх, экэниэмикэлээх, идеологиялаах «сэбиэскэй норуот» диэн холбоһугу үөскэтэ сатаабыттара. Ол үчүгэйдээх да, куһаҕаннаах да этэ. Норуоттар биир түмсүүлээх буолуулара Улуу Кыайыыга тиэрдибитэ. Култуураҕа, спорка, космоһы баһылааһыҥҥа үрдүк ситиһиилэр баар буолбуттара. Итэҕэһэ – төрүт тыл-өс, итэҕэл, култуура улам симэлийэр турукка киирбиттэрэ. Эстибит Сэбиэскэй Сойуус демографияҕа көрсүбүт ыарахаттара аныгы Арассыыйаҕа эмиэ көбөн, диэлийэн тахсыах курдуктар. Билиҥҥи быһыыга-майгыга нэһилиэнньэ ту­ругун сис­тиэмэлээхтик кэтээн, үөрэтэн көрөн, ахсаабат болҕомтоҕо тута сылдьыы былаас биир улахан соругунан буолла.
Маныаха сүрүннээн отуор (гармония) кэһиллиитин таһаарбат инниттэн, ону салайан, сүрүннээн биэрэр демографическай бэлиитикэ үлэлиэн наада. Отуор кэһиллиитэ үчүгэйгэ тиэрпэт. Билиҥҥи сиэринэн, судаарыстыба уопсастыба араас боппуруостарыгар орооһуута кыччаан турар, ол оннугар гражданскай эйгэ суолтата үрдээбит кэмигэр, хас биирдии киһи бэйэтин дойдутун, омугун иннигэр эппиэтинэстээх буоларын ситиһиэххэ баар этэ. Маныаха сокуон күүһүн, араас хааччахтары да киллэриэххэ сөп этэ гынан баран, дьыала сүнньэ киһи бэйэтин өйүгэр-санаатыгар, майгытыгар-сигилитигэр сытарын умнубат наада.
Киһи быраабын араҥач­чылааһын судаарыстыба биир сүрүн соруга буоларынан, былаас сокуону оҥорор, ситэриилээх уонна суут-сокуон салаалара бэйэлэрин ирээттэрин тыырсаллара наада. Гражданскай эйгэ дьон чааһынай интэриэһинэн салайтарарын быһыытынан, нэһилиэнньэ ахсаан да, раса да өттүнэн араастаһыытыгар, тус-туһунан итэҕэллээхтэр, араас култуураны илдьэ сылдьааччылар икки ардыларыгар отуор кэһиллибэтин ситиһэ сатаныллыахтаах. Демография судаарыстыба эрэ буолбакка, өссө хас биирдии киһи интэриэһин таарыйар эйгэҕэ улам кубулуйан иһэрэ хайы-үйэ харахха быраҕыллар буолла. Бу дьыаланы дьаалатынан уһуннаран кэбиһии улахан сыысхаллаах содуллаах буолуон сөп.

Прокопий ИВАНОВ.