Музей ситимэ: ситиһиилэр, кыһалҕалар

Тэрээһиҥҥэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Анатолий Добрянцев, вице-спикер Ольга Балабкина, өрөспүүбүлүкэ норуотун депутаттара Василий Местников, Александр Корякин, Петр Аммосов, Иван Шамаев, СӨ култуураҕа уонна духовнай сайдыыга миниистирин солбуйааччы Николай Макаров, өрөспүүбүлүкэ Прокурорун старшай көмөлөһөөччүтэ Егор Неустроев, музейдар салайааччылара, үлэһиттэрэ уо.д.а. кыттыыны ыллылар. Музей ситимигэр парламент истиилэрэ бастакытын ыытыллар буолан, бу тиэмэҕэ интэриэстээх үгүс киһи мустубут.

Парламент истиилэрэ саҕаланарыгар тустаах кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева РФ уонна СӨ сокуоннарынан быһаарыллыбыт сыалларга-соруктарга сөп түбэһиннэрэн, музейдар гражданнар история-культура, уус-уран уонна айылҕа нэһилиэстибэтигэр тииһиниилэрин хааччыйан, харайар, культурнай-үөрэтэр уонна научнай-чинчийэр үлэни толороллорун бэлиэтээн эттэ.

Уһук Илиҥҥэ – бастакы миэстэ

Норуот депутата Антонина Григорьева иһитиннэрбитинэн, биһиги өрөспүүбүлүкэбит музейын ахсаанынан Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка бастакы миэстэни ылар. Ити өрөспүүбүлүкэ айылҕатын-географиятын уратыларынан быһаарыллар: киэҥ сирдээҕинэн-уоттааҕынан, култуура кииннэриттэн ырааҕынан уонна олохтоохтор музейы тэрийиигэ көҕүлээһиннэринэн. «Өрөспүүбүлүкэ хас биирдии улууһугар музейдар тэриллибиттэрэ. Ону таһынан, улуустарга уонна нэһилиэктэргэ оскуолалар уонна биэдэмистибэлэр музейдара үлэлиллэр. Ити музейдар экспозициялара дьону куораттар, улуустар уонна нэһилиэктэр айылҕаларын, историяларын, экономикаларын уонна култуураларын кытта билиһиннэрэллэр. Музейдар научнай-чинчийэр уонна культурнай-сырдатар үлэлэрин ис хоһооно регион географическай уратыларынан, историятынан, үгэстэринэн уонна өрөспүүбүлүкэ норуоттарын абыычайдарынан быһаарыллар», – диэтэ Антонина Григорьева.

Бүгүҥҥү күҥҥэ Саха сиригэр аҕыс судаарыстыбаннай (10 филиаллаах) уонна 51 муниципальнай музей (10 филиаллаах) үлэлиир. СӨ Ил Дарханын ыйааҕынан үс музей өрөспүүбүлүкэ национальнай баайын ураты сыаналаах эбийиэктэригэр киирбитэ: Ем. Ярославскай аатын сүгэр Саха сиринээҕи холбоһуктаах судаарыстыбаннай култуура уонна история музейа, СӨ Национальнай художественнай музейа уонна «Доҕордоһуу» Өлүөнэтээҕи история-архитектура музей-заповеднига. Чөркөөхтөөҕү «Саха сиригэр политическай сыылка» музей комплекса федеральнай суолталаах история уонна култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэригэр киллэриллибитэ.

Антонина Григорьева кэнники сылларга өрөспүүбүлүкэ музейдарын үлэлэрин-хамнастарын биир сүрүн соруктарынан СӨ үтүө аатын-суолун оҥорууга музей кыаҕын туттуу буолбутун бэлиэтээтэ. «Музейдар көҕүлээһиннэринэн бөдөҥ культурнай тэрээһиннэр ыытыллаллар. РФ, Сибиир уонна Уһук Илин музейдарын кытта бииргэ үлэлээһин биллэ кэҥээтэ. Өрөспүүбүлүкэ музейдарын сүрүн пуондалара куруук улаата тураллар. Үгүс атын ханна да суох ураты экспонат баар. Ол эрээри, биһиги бүгүн ситиһиилэр эрэ тустарынан буолбакка, музейдарбытыгар баар сүрүн кыһалҕалар тустарынан кэпсэтиэхпит», – диэтэ тустаах кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ.

Дьон музейга сылдьыыта улааппыт

Саха сирин музейдарын 2015-2016 сс. үлэлэрин туһунан СӨ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирин солбуйааччы Николай Макаров кэпсээтэ. Кини иһитиннэрбитинэн, 2015 сыллааха музейдарга 1857 быыстапка тэриллибит, 2012 сылга тэҥнээн көрдөххө, быыстапка ахсаана 43,7% элбээбит. Саха сирин музейдарын сүрүн пуондатыгар барыта 418 990 музей тээбиринэ баар, ол иһигэр 280 331 – муниципальнай музейдарга, 138 659 – судаарыстыбаннай музейдарга хараллан тураллар.

Бары музейдар дэҥҥэ көстөр хомуйуулардаахтар. Холобур, Хомус түмэлигэр аан дойду 47 дойдутуттан 1700 көрүҥ хомус, варган коллекцията баар. АХШ-тан Фредерик Крейн 28 дойдуттан хомуллубут 595 устуука хомустаах коллекциятын бэлэхтээбитэ. Муниципальнай музейдарга эмиэ аан дойдуга дэҥҥэ көстөр экспонаттар көрдөрүллэллэр.

Миниистири солбуйааччы музейдарга сылдьыы улааппытын бэлиэтээтэ. 2015 сылга 415,7 тыһ. киһи музейга сылдьыбыт. Ити өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун 59%. Онон, 2012 сылтан музейдарга сылдьыы 41% үрдээбит. Мантан нэһилиэнньэ музейдарга интэриэстээҕэ уонна култуура нэһилиэстибэтин билэр-көрөр баҕалааҕа көстөр. 2015 сыл ахсынньы 31 күнүнээҕи туругунан, өрөспүүбүлүкэ музейдарыгар уопсайа 600 киһи үлэлиир эбит, ол иһигэр сүрүн персонал – 386 киһи.

Салгыы Николай Макаров өрөспүүбүлүкэ музейдара 216 дьиэҕэ уонна 18 хоско үлэлии туралларын эттэ. Мантан 17 музей таас дьиэҕэ баар. 76 эбийиэк капитальнай өрөмүөннээһиҥҥэ наадыйар, 6 эбийиэк хаарбах туруктаах.

Бастыҥнар ааттаннылар

Быйыл музей дьыалатыгар М.Ф.Габышев аатынан СӨ Ил Дарханын бириэмийэтин «Бастыҥ музей» номинациятын П.А.Ойуунускай аатынан литература музейа ылбыт. «Бастыҥ музей үлэһитэ» номинация СӨ Национальнай художественнай музейын сүрүн харайааччытыгар Г.А. Сафроноваҕа туттарыллыбыт. Оттон А.А Попова Ем.Ярославскай аатынан музейга былыргы манньыаттар коллекцияларын туттаран «Попечитель уонна меценат» номинацияны ылбыт. Р.Г.Васильев аатынан Мэҥэ-Хаҥаластааҕы кыраайы үөрэтэр музей РФ тыатын сирин бастыҥ музейа буолбут. Бэрдьигэстээхтээҕи кыраайы үөрэтэр музей дириэктэрэ Е.Г. Степанова, А. Зверев-Кыыл-Уолун аатынан Сунтаардааҕы музей комплексын научнай үлэһитэ Э.В. Васильева «Бастыҥ үлэһит» аатын ылбыттар.

Чурапчыга – Музей Сыла

Быйыл кулун тутарга ыытыллыбыт «Сотрудничество музеев со своими учредителями» семинарга 14 улуустан 35 дириэктэр уонна үлэһит кыттыбыт.

Чурапчы улууһугар 2016 сыл Музей сылынан биллэриллибит. Бу өрөспүүбүлүкэҕэ бастакы уопут буолар. Сэтинньи 29 күнүттэн ахсынньы 3 күнүгэр диэри Чурапчы улууһугар Музей күннэрэ ыытыллыахтара.

Сыл биир бэлиэ түгэнинэн П.А.Ойуунускай аатынан литература музейа толору саҥардыллыыта буолла. Итини таһынан музейдар тэрийэн ыыппыт норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах тэрээһиннэрэ эмиэ улахан култуурунай суолталаах түгэннэринэн буоллулар. Онно I Норуоттар икки ардыларынааҕы Саха-пленэр уонна Норуоттар икки ардыларынааҕы «BY – 16» IV бианнале түмүктүүр быыстапкаларын ааттыыхха сөп. Ити быыстапка «Сир оҕолоро» (Children of Earth) тиэмэтэ «Азия оҕолоро» спортивнай оонньуулары кытта сибээстэммитэ. Биенналеҕа Францияттан, Венесуэлаттан, Соҕуруу Кореяттан, Японияттан, Россия араас куораттарыттан аныгы искусствоҕа үлэлэһэр ааптардар кыттыыны ылбыттар.

Латвияҕа уонна Ригаҕа Аан дойду норуоттарын хомуһун музейа уонна киинэ тэрийбит «Олоҥхо дойдутун хомуһа» быыстапката туруоруллубута. Национальнай художественнай музейга «Прекрасная Монголия» диэн монгол хаартыскаҕа түһэрээччилэрин быыстапката аһыллыбыта.

«Саха сирин норуоттарын XVIII – XX үйэ саҥатынааҕы материальнай уонна духуобунай култуурата аан дойду музейдарыгар» бырайыак салгыы ыытылынна. Национальнай художественнай музей специалистара Великобритания (Лондон, Оксфорд, Кембридж, Эдинбург) уонна Дания (Копенгаген) музейдарыгар тиийэн үлэлээбиттэрэ.

Барыта эриэ-дэхси буолбатах

Миниистир солбуйааччыта музей ситимин сайдыытыгар кэккэ ыарахаттар баалларын иһитиннэрдэ. Кини ордук музей малларын харайыыга куттал суох буолуутугар болҕомтону туһаайда. Холобур, Үөһээ Бүлүү уонна Муома музейдарыгар, Орто Халыматааҕы кыраайы үөрэтэр музей филиалларыгар баһаар сигнализацията туруорулла илик. Ити улуустарга биир да музейга харабыл суох. Итини таһынан музейдары иһитиннэрэр тэриллэринэн хааччыйыыга, реставрацияҕа, пуондалары толорууга, экспозициялары саҥардыыга, материальнай-техническэй базаны тупсарыыга кэккэ кыһалҕалар бааллар эбит.

Норуот депутаттара миниистири солбуйааччы Николай Макаровка чопчулуур ыйытыылары биэрдилэр. Парламентарий Петр Аммосов музей үлэтигэр стандартар тустарынан, Ввице-спикер Ольга Балабкина музей дьыалатыгар судаарыстыбаннай политика хайысхаларын туһунан ыйыталастылар

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Анатолий Добрянцев 2017 сылга музей ситимин сайыннарыыга баара-суоҕа 286 тыһ. солк. көрүллүбүтүн уонна Попечителлэр сэбиэттэрин туһунан ыйытта. Норуот депутата Иван Шамаев оройуоннарга баар оскуола музейдарын үбүлээһини таарыйда уонна Өлүөнэ уонна Сиинэ өрүстэр биэрэктэригэр баар очуостар суруктарын харыстааһыҥҥа дьаһаллары ылынар туһунан боппуруоһу көтөхтө.

Емельян Ярославскай аатынан хотугу норуоттар историяларын уонна култуураларын Саха сиринээҕи холбоһуктаах судаарыстыбаннай музейын дириэктэрэ Егор Шишигин Александр Жирков бэрэссэдээтэллээх Ил Түмэн V ыҥырыытын депутаттара өрөспүүбүлүкэҕэ музей ситимин сайыннарыыны улахан өйүүллэрин бэлиэтээн махтанна. Салгыы тэрээһин кыттыылаахтара муниципальнай музейдар экспонаттарын саҥардыыга үбүлээһини көрүүгэ, музей малларын харайыыга куттал суох буолуутугар уо.д.а. этиилэри киллэрдилэр. Өлүөхүмэ оройуоннааҕы Сэбиэтин депутата Сергей Корнилов 2020 сыллаахха Өлүөхүмэ улууһугар Олоҥхо Ыһыаҕа ыытылларынан сибээстээн музей дьиэтин тутууну өйүүллэригэр көрдөстө.

Түмүккэ вице-спикер Ольга Балабкина музей ситимин кыһалҕаларыгар дьоһуннаах кэпсэтии тахсыбытын бэлиэтээн туран «СӨ музей пуондатын уонна музейдар тустарынан» СӨ сокуонугар, парламент истиилэрин кыттыылаахтара киллэрбит этиилэрин учуоттаан, эбиилэри уонна уларытыылары киллэрэр наадатын ыйда. Итиэннэ Ольга Валерьевна СӨ култуура уонна духуобунай сайдыы министиэристибэтигэр туһаайан музей пуондатын каталогун хомуйууга үлэни күүһүрдэр наадатын эттэ.

Антонина Григорьева музейдар национальнай киэн туттуу буолалларын, музейдары харыстаан хаалларар эбээһинэстээхпитин бэлиэтээтэ. «Музейдарга кыһамньы стратегическай сыһыаны эрэйэр. Үбүлээһин ньымаларыгар кытта уларыйыылар киириэхтэрин сөп. Ол иһин музей үлэтин систиэмэтин хаттаан көрөр наадалаах. Дьүүллэһии кэмигэр бу тиэмэ улахан интэриэһи үөскэтэрэ уонна долгутара көһүннэ», – диэн түмүктээтэ норуот депутата.

Тэрээһин кыттыылаахтарын этиилэрэ сүбэлэр барылларыгар киллэриллэн Ил Түмэн пленарнай мунньаҕар бигэргэтиллиэхтэрэ.

***

Музей диэн урукку уонна билиҥҥи кэм тыыннаах ситимэ, норуоту иитэр-үөрэтэр, сырдатар суолталаах дьоһун кыһа буолар. Инникитин өрөспүүбүлүкэ музейдарын үлэлэрин хайысхата өссө кэҥээн иһиэҕэ.