Норуот аатын ааттатар

Аан дойдуга хас араас омук баарын ааҕан ситэр уустук буолуо. Ол кыра да, улахан да норуоттар бары эҥинэ бэйэлээх, үгүс ахсааннаах оонньуулаах, куоталаһыылаах, күрэхтэһиилээх бөҕө буоллахтара. Ол аата-ахса суох элбэх көрүҥтэн аан дойду сэргээһинин уонна билиниитин ылбыттара эрэ ураты дьылҕаланан уонна кэскиллэнэн эрдэхтэрэ.
Өбүгэбит өркөн өйүн туһунан кыратык куолулаан ылар буоллахха, чуолаан эр киһи былыр да, быйыл да бэйэтин кыанар күүстээх-уохтаах, эрчимнээх буолуохтааҕа – олох сокуона. Оттон былыргы кэмҥэ, урукку сахтарга киһи аймах сүнньүнэн эт иҥииринэн, харытын күүһүнэн олоҕун оҥостон олорор кэмигэр, бу хаачыстыба инники күөҥҥэ тутуллан сылдьыбыт буолуон сөп. Билигин төһө да өй үйэтэ туругурбутун иһин оккураҥ, мөлтөх, сыраан киһи син-биир идьийээлгэ хапсыа суоҕа.
Саха норуотун үс сүрүн төрүт оонньуута: хапсаҕай, атах оонньуута уонна мас тардыһыы омос көрдөххө боростуойдарынан, бу гынан баран киһи туох баар быччыҥнарын эргиччи сайыннаралларынан, күөн көрсүүгэ ол быччыҥнар бары ситиһиилээхтик үлэлииллэринэн уратыйаллар. Хайа баҕарар норуот оонньуута булгуччу олохтон, омук өйүттэн-санаатыттан, сиэриттэн-майгытыттан сиэттэрэн тахсар бөлүһүөпүйэлээх буолар.
Хапсаҕай — киһи икки атаҕар бигэтик туруохтааҕын мэктиэтэ. Былдьаһыктаах түгэннэргэ сүһүөҕүҥ хамсыа, бүдүрүйэн, тэмтэрийэн хаалыа суохтааххын. Икки атаҕар бигэтик турар киһи — олоҕун эмиэ эрэллээхтик олорор кыахтаах. «Кынаттаах кылыыһыт» диэн тыллаахпыт. Сир-ийэ олоҕо төһө да аньыылааҕын-харалааҕын иһин, халлааннаан көтөн хаалыаҥ суоҕа. Ол оннугар Ийэ буортан тэбинэн, үрдүккэ ойон ылан, күүскэр күүс эбиннэххинэ, өйдүүн-санаалыын чэпчиэҥ, сырдыаҥ. Мас тардыһыыта – бу тоҥ иҥиир, баабый күүс саамай ыраас, саамай чиэһинэй хапсыһыыта. Былыргы сахаҕа мас тардыһыытыгар хаһан да балыйсыы, мөккүөр, иирээн тахсыбат этэ.
Өбүгэбит бу оонньуу­лара кини олоҕун усулуо­буйатыгар сөп түбэ­һэллэрин ааһан, ким баҕалаах бэрдин билсэригэр сылы эргиччи ураты табыгастааҕа сөхтөрөр. Хапсаҕайга күөх хонууга да, хаардаах тэлгэһэҕэ да күөн көрсүөххэ сөп. Атах оонньуута биир итинник оонньонор кыахтаах. Хайаларыгар да ханнык да тэрил, ураты таҥас-сап наадата суох. Быыкаайык саха балаҕаныгар даҕаны мас тардыһар усулуобуйа толору баар. Муҥутаан тэбиэх мас эрэ наада. Тардыһар мас көстүбэт түбэлтэтигэр хатыс өтүүнэн, куһаат курунан боруобалаһыахха сөп. Былыргы саха уол оҕото борбуйун кыанна, сүүрэр буолла да, бу оонньуулары оонньоон хачымахтаммытынан барара. Эрэллээх эр киһи буоларын төрүтүн киниэхэ бу оонньуулар уураллара.
Дьэ, онон, аар-саарга биллэн, аатыран эрэр төрүт оонньуубут туһунан. А.Т.Афанасьев, мас тар­дыһыы аныгылыы тыыны ылар төрдүгэр турбут дьоннортон биирдэстэрэ, Мас-рестлинг Бүтүн Арассыыйатааҕы федерациятын дириэксийэтин салайааччыта, спорт биир ураты бэриниилээх уонна дьүккүөрдээх үлэһитэ.
— Төһө да үчүгэйдик биллэрбин, Өлүөсэ диэн дьон иннигэр ааттыы сылдьарым сүрэ бэрт буолуо. Кэлэҕэйдии соҕус да буоллар ыйыттах­пына, Алексей Трофимович, күн бүгүн мас тардыһыы ханнык таһым­наах, анал туруктаах федерациялара баалларый?
— 1996 сылг­а өрөс­пүү­бүлүкэтээҕи, 2005 сылга Бүтүн Арас­сыыйатааҕы уонна 2011 сылга Аан дойдутааҕы федерациялар тэриллибиттэрэ. 2015 сылга диэри мас тардыһыы «спорт национальнай көрүҥэ» статустаах этэ, билигин спорт Арассыыйатааҕы көрүҥэ дэнэр. Аан дойдутааҕы федерацияҕа 38 дойду, Бүтүн Арассыыйатааҕыга 40 тахса эрэгийиэн чилиэнинэн киирэн сылдьаллар, мас тардыһыы күрэхтэһиитигэр кытталлар уонна бэйэлэрэ ыытар кыахтаахтар. Өбүгэбит төрүт оонньуута сир шарын бары континеннарыгар тарҕаммытын бэлиэтиир наадалаах.
— Оҕуһу тутатына икки муоһуттан харбаан ылар барыстаах буолааччы. Мас тардыһыы олимпийскай оонньуулар көрүҥнэригэр киирсэр кыахтаах дуо?
— Спорт, туох-ханнык иннинэ, бэлиитикэ, өссө улахан бэлиитикэ буоларын санатыахпын баҕарабын. Аан дойду бүгүҥҥү бэлитиичэскэй балаһыанньата, омук судаарыстыбаларын Арассыыйаҕа сыһыаннара хайдаҕый? Олимпийскай оонньуулар бырагыраамаларыгар киирэргэ элбэх кытаанах көрдөбүллэр бааллар. Бэрт аҕыйахтарын ахтан аастахха, спорт туһааннаах көрүҥүнэн 90 дойду дьарыктанар буолуохтаах. Аны туран, бастаан Аан дойдутааҕы оонньуулар уонна Аан дойдутааҕы универсиада бырагыраамаларыгар киллэриллибит уонна ити оонньуулары ааспыт буолуохтаах.
Мин бэйэбит федерациябыт хара тэрил­лиэҕиттэн, ол аата 1996 сылтан үлэлэһэ сылдьабын. Ол уопуппар олоҕуран эттэхпинэ, испэсэлиистэр да бэлиэтииллэринэн, мас тардыһыы билиҥҥи кэмҥэ сайдыытын уонна бырапагаандатын тэтимэ бэрт үчүгэй. Ити Бүтүн Арассыыйатааҕы уонна аан дойдутааҕы таһымнарга тахсыбыт тэтимин туһунан этэбин.
Мас тардыһыы спорт биир бииргэ күөн көр­сүүлээх көрүҥэр киирэр. Өссө эбэн эттэххэ, «Бойобуой ускуустубалар Арассыыйатааҕы сойуустарыгар» чилиэнинэн киирбитэ икки сыл буолла. Быраактыкаҕа көстөрүнэн, Дьобуруопа үрдүк сайдыылаах, улахан ыйааһыннаах судаарыстыбалара спорт биир бииргэ сирэй көрсүүлээх кытаанах көрүҥнэрин биһирээбэт курдуктар. Хамаанданан киирсиилээх, оонньуулаах күрэстэһиилээх көрүҥнэргэ ордук суолтаны биэрэр хайысханы тутуһаллар. Ити барыта түмүллэн, улахан харгыстары үөскэтиэн сөп.
Ол гынан баран, аан дойдутааҕы бэлиитикэ, быһыы-майгы, балаһыанньа олус түргэнник уларыйа-тэлэрийэ тураллар. Биир-бииргэ күөн көрсүү, илин былдьаһыы киһи төрүт айылгыта буоларынан, спорт эйгэтиттэн хайдах да гынан көйгөтүтүллэн туоратыллар кыаҕа суох. Мас тардыһыы бачча кэминэн, оччо бириэмэнэн олимпийскай көрүҥ буолуо диэн, бука, ким да бигэргэтэ барыа суоҕа. Ол эрэн, ити инники этэн аһарбытым курдук, аан дойду таһымыгар түргэнник таҕыста уонна, саамай кылаабынайа, ылбыт кирбиилэринэн тохтоон хаалбакка, сайдыыта үчүгэй тэтимнээхтик бара турар. Онон, эрэл баар, инники өттүгэр улахан сыал-сорук туруоруллар.
— Төрүт оонньуубут аан дойду таһымыгар тахсарын былаас төһө өйүүрүй?
— Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана, бырабыыталыстыбата, спорка министиэристибэтэ күүскэ өйүүр буоланнар, итинник үрдүк түмүк ситиһиллэр. Бүтүн Арассыыйатааҕы федерация салайааччытынан спорт миниистирэ М.Д.Гуляев анаммыта элбэҕи этиэн сөп. Арассыыйаҕа биир да спорт миниистирэ федерацияны салайбыт түбэлтэтэ суох. Мас-рестлинг спорт көрүҥүн быһыытынан аптарытыата үрдээн иһэр тэтимин учуоттаан уонна ону национальнай өрөспүүбүлүкэ бэйэтин бэрэстэбиитэлэ иилиэхтээх-саҕалыахтаах соругун туруоруу быһыытынан итини ылыныахха сөп. Манчаары аатынан спорт национальнай көрүҥнэрин киинэ (салайааччы, Ил Түмэн дьокутаата И.Ю.Григорьев) – бу өрөспүүбүлүкэ салалтата анаан-минээн тэрийбит тэрилтэтэ.
Бу саҥа үүммүт сылга Арассыыйа чемпионата уонна дойдуга бастыыр иһин таһымнаах 4 улахан күрэхтэһии уонна 4 Бүтүн Арассыыйатааҕы турнир ыытыллыаҕа. Маны таһынан, федеральнай уокуруктардааҕы чемпионаттар ыытыллыахтара. Арассыыйа сүүмэрдэммит хамаандата Дьобуруопа уонна аан дойду чемпионаттарыгар, аан дойду абсолютнай чемпионатыгар бэлэмнэнэр үөрэнэр-эрчиллэр хомуурдара тэриллиэҕэ. Арассыыйа араас эрэгийиэннэригэр уонна куораттарыгар үөрэтэр-быраактыкалыыр сэминээрдэр, маастар кылаастар ыытыллыахтара.
Бу барыта Арассыыйа таһымнаах тэрээһиннэр, онон кырата суох үбү-харчыны эрэйэллэр. Арассыыйа спордун министиэристибэтэ сыл халандаарыгар киирбит бары күрэхтэһиилэри, тэрээһиннэри үбүлүүр. Мас тардыһыы үөскээбит өрөспүүбүлүкэтэ буоларбытынан уонна аан дойду таһымыгар киэҥник бырапагаандалыыр сыалы-соругу туруоруммуппутунан, бэйэбит үрдүкү салалтабыт күүстээхтик өйүүр. Ол түмүгэр үлэ-хамнас тэтимнээхтик барар.
— Аан дойду чемпионата хаһан былааннанарый?
— Маннык чемпионат икки сылга биирдэ ыытыллар. Дьон-сэргэ үчүгэйдик өйдүүр буолуохтаах: 2014 сылга 32 дойду мадьынылара кыттыылаах чемпионат Дьокуускайга ыытыллыбытын. Аан дойду уочараттаах чемпионата быйыл балаҕан ыйыгар Кыргызстаҥҥа тэриллиэҕэ.
— Быраабыла төһө чаастатык уларыйарый?
— Чаастатык да буолбатар, уларыйыылар киирэллэр. Мас тардыһыытын быраабылатыгар улары­йыы киириитэ ааспыт сылтан Арассыыйа спорка миниистирин бирикээһинэн оҥоһуллар буолла. Эр дьоҥҥо 7 ыйааһын, дьахталларга – 5 ыйааһын олохтоммута.
2015 сылга Бүтүн Арассыыйатааҕы разряд нормативтара олохтоннулар. Норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах маастар уонна спорт маастарын ааттара спортсмеҥҥа 18 сааһыттан иҥэриллэр. Спорт маастарыгар хандьыдаат аата – 15 саастан. Оҕолорго 1-2-3 разряд нуормалара олохтоннулар.
— Мас тардыһыы ураты сэрэхтээх оһолло­нуулаах спорт көрүҥэр киирсибэт дуо?
— Суох. Билиҥҥи кэмҥэ спортсмен ханнык да таһымнаах күрэхтэһиигэ анал бэлэмэ, эрчиллиитэ суох кыттыбат. Күрэхтэһии таһыма, күүрээнэ, эппиэтинэһэ улахана бэрт. Спорт хайа баҕарар көрүҥэр профессионал дэҥҥэ уонна алҕаска эчэйэн хаалыан сөп. Мас тардыһыыга сүнньүнэн ытыс чэрэ быһа баран хаалар. Тус бэйэ­м кэтээн көрүүбүнэн, орто таһымнаах мадьыны, доруобуйатыгар содула суох, сылга түөрт үчүгэй күүрээннээх күрэхтэһиигэ тиргиччи кыттыан сөп. Чулуу бэлэмнээх, улахан кылаастаах, үчүгэй эрэсиэрбэлээх маастар сылга 8-9 күрэхтэһии үрдүк күүрээннэрин сөптөөхтүк уйан, бастыҥ түмүктэри ситиһиэн сөп.
— Өбүгэбит төрүт оонньуутун аан дойдуга бэлэхтээбит дьон, онтубутун өйдөтө-саната сылдьар туох ураты бэлиэлэрдээхпитий?
— Күрэхтэһии хаамыытыгар сахалыы элэмиэннэри киллэрбиппит. Хамаандалааһыҥҥа аналлаах «Чэ», «Олор», «Бэлэм» диэн тыллар хайа да дойдуга сахалыы этиллиэх­тээхтэр. Хаҥас атаҕы инники үктээн, сүһүөҕү бокутан туран, бас­таан утарылаһааччыгар, онтон көрөөччүлэргэ сүгүрүй­тэлээн ылыах­тааххын. Спортивнай көстүүмҥэ сахалыы ойууну-дьарҕааны түһэрии боппуруоһа көтө­ҕүллэ с­ылдьар.
— Мадьыныларбыт уонтан тахса сыллааҕыта киин Арассыыйаҕа бөлөҕүнэн күрэхтэһэ бардахтарына, бары ыйааһыҥҥа аахтара кыһыл көмүс мэтээллээх, биир эмэ киһи үрүҥ көмүскэ тиксибит буоллаҕына, улаханнык «самнан» кэлэр буолаллара. Өйдүүр инигин, мин оччолорго «убайдар» аҕыйах кистэлэҥи биллилэр да, ыарахан ыйааһыннарга уолаттарбытын адьас олордуохтара суоҕа» диэбиппин?
— Ыарахан ыйааһын 125 киилэттэн үөһэ хааччаҕа суох барар.100 киилэҕэ, онтон үөһэ даҕаны ханнык баҕарар дойду ааттаахтарын кытта киирсэр, кыайар уолаттардаахпыт. Колибабчук – феномен, бары фактуратынан, мындырынан мас тардыһыыга ананан төрөөбүт киһи. Арассыыйаҕа билиҥҥитэ кинини хоҥнору тардар мадьыны көстүө ыраах быһыылаах. Арай омуктартан көстүөхтэрэ буолуо. Оттон чэпчэки уонна орто ыйааһыннарга сахалар уһуннук баһылыахтара-көһүлүөхтэрэ.
— Дыгын оонньууларын көрдөххө, мас тардыһыынан анаан дьарыгырар уолаттар мэлдьи үчүгэй көрдөрүүлэнэр курдуктар. Итинник түмүккэ олоҕуран, мас тардыһыыны киһи этин-хаанын эргиччи сайыннарар спорт көрүҥүн быһыытынан ааҕыахха сөп дуо?
— Ханнык да саарбахтааһына суох диэх этим. Мас тардыһыыга киһи туох баар быччыҥнара барылара ураты күүрээннээхтик үлэлииллэрин таһынан, чыпчылыйыах түгэнэ түргэнник хамсаан-имсээн биэрэллэринэн уратыйаллар. Мадьыны-спортсмен бары быччыҥнара үчүгэй дьүөрэлэһиилээхтик үлэлии үөрэммит буоланнар, кини күлүмэх түргэнинэн сүүрүөн, эрчимнээхтик ойуолуон, хабарааннык тустуон, ыарахантан ыараханы көтөҕөлүөн сөп.
— Дьэ эрэ, доҕор, кэпсэтиибитин түмүк­тээн кэбис.
— Төрүт оонньуубут – мас тардыһыы өссө сайдар кэскиллээҕэр ким да саарбахтаабат буолуохтаах. Өбүгэбит барахсан чахчыта даҕаны дьиктилээхэй оонньууну кэлэр кэскилигэр хаалларбыт эбит. Мас тардыһыы биһиэхэ, сахаларга, хаһан даҕаны умнуллан, сүтэн сылдьыбыта суоҕа. Эккэ-хааҥҥа, өйгө-санааҕа оннук дириҥник иҥэн хаалбыт оонньуубут буолар. Үйэлэргэ бэйэбитин кытта симиктик эрээри, бигэ эрэллээхтик сылдьыһан кэлбитин курдук, төһө баҕарар аргыстаһан кэлэн иһиэ этэ. Ону дьоллоох дьылҕата аан дойдутааҕы түһүлгэҕэ таһаарда.
Бу норуот дьоһуннаах аата-суола буолар. Норуот бэйэтэ харыстаабатаҕына, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ биэрэн испэтэҕинэ, утум салҕанар кыаҕа суох. Норуот үтүөтэ итиннэ сытар. Аны туран, үрдүкү салалта өйөөбөтөҕүнэ аан дойду таһымыгар хайдах, тугунан тахсыаҥый. Биһиги дьолбутугар, норуот санаатын күүһэ уонна былаас дьүккүөрэ сөрү-сөпкө дьүөрэлэһэннэр, үтүөкэннээх түмүгү биэрдилэр.