Ол ыарахан кэмнэргэ

Быдан хараҥарбытын кэннэ, тэлиэгэлээх атынан тиийэн кэлбиттэрэ, оҕолор ийэлэрэ сойбута ырааппыт этэ. Күөрэгэй сыккырыыр тыына эрэ сытаахтыыра.
— Хойутаабыппыт, Араппыана муҥнаах бараахтаабыт, – диэн Өкүлүүнэ эмээхсин кириэс охсунна.
— Оттон бу маны хайыыбытый? – диэн мас атахтаах Дьэлиһиэй эһэ өлүгүн ыйан көрдөрдө.
— Итини эмиэ тиэйэн барыҥ, – диэн сирдээн кэлбит били киһибит саҥарда. – Тиэйэн илдьэн, дьоҥҥо үллэриэххит буоллаҕа дии, уонна ити өлбүттээххитин атаарыы аһа буоллаҕына сатанар.
Ийэлэрэ өлбүтүн кыралар өссө ситэри өйдөөбөккө хаалбыттара. Улахан кыыс Мотуо хайыа баарай, ытаабытын да иһин өлбүт киһини төннөрүллүбэтин билэр этэ. Маҥнай утаа дьон оҕолору аһынан ас аҕалан биэрэллэрэ. Күөрэгэй Аанчык өйүгэр кэлбэккэ сытаахтыыра. Кыыһы киһи буолбат киһи диэн дьон уоран сибигинэһэн кэпсэтэр этилэр.
Биирдэ киэһэтин хараҥаран эрдэҕинэ, Мотуолаах ааннарын кэлэн тоҥсуйдулар. Мотуо аан таһыгар тиийэн ыйытта:
— Кимий?
— Тоойуом, ааҥҥын арый, — диэн саҥаны истэн, ааны арыйа баттаабыта, сирэйин хара өрбөҕүнэн туора бааммыт, аҥаар харахтаах киһи киирэн кэллэ. Ону көрөн Мотуо куттанан сиргэ олоро түстэ, киһи илдьэ кэлбит ботуоҥкатын муостаҕа ууран баран, кыыһы көтөҕөн ылан муостаҕа туруоран кэбистэ.
— Тоойуом, миигиттэн куттаныма, мин абааһы буотахпын. Ити эһиэхэ диэн балык уонна ол-бу кыракый кэһиибин аҕаллым. Хайа, бу эһиги бэйэҕит эрэ дуо?
— Бэйэбит эрэ, – диир Мотуо.
— Оттон эһигини ким да көрбөт дуо?
— Суох, Өкүлүүнэ киирэ-тахса сылдьар этэ да, кэлин сүттэ дии, – диир Мотуо.
Оҕонньор ботуоҥ­катыттан тууйаска хомуллубут отону ылан кыыска туттаран кэбистэ.
— Бу оҕолорбор отон хомуйан аҕаллым.
Ол кэннэ биир куобаҕы таһааран муостаҕа уурбутун, Дьөгүөссэ көрөн ыйытта:
— Бу эн кинини өлөрдүҥ дуо?
— Ээ, оттон, кини мин барабын диэбитэ ээ бэйэтэ, оҕолор аччыктыы олороллор, миигин илдьэ бар диэн көрдөспүтүн иһин ити илдьэ кэллим дии, – диир кэлбит киһи.
— Оччоҕуна куобах сиэхпит биһи, – диир уолчаан үөрбүт киһилии.
— Мин оҕолорго баран кэһии буолабын диэн, кини эмиэ наһаа үөрбүтэ ээ.
Оҕолору тото аһата­лаан баран, утута сытыартаан, остуолга олорон кинигэ таһааран ааҕа олордоҕуна, ааны тоҥсуйдулар. Киһи тиийэн оргууй ыйытта:
— Түүннэри бу ким сылдьар?
Аан нөҥүө сөҥ куоластаах киһи саҥата иһилиннэ:
— Арый эрэ ааҥҥын, бу холкуос бэрэссэдээтэлэ кэлэн турабын.
Киһи аан хатааһынын төлө тардаат, кэлбит киһини иһирдьэ киллэрдэ уонна оргууй саҥарда:
— Оҕолор утуйа сыталлар, наһаа улаханнык саҥарыма, – диэн баран, остуолтан чүмэчини көмүлүөк диэки аҕалан туруорда. Олбох олоппоһу тутан кэлэн, кэлбит киһи иннигэр туруоран биэрдэ.
— Манна олорунан кэбис уонна туох санаалаах кэлбиккин кэпсээ, Баайыһап, – диэн саҥарда уонна баана сылдьыбыт хара былаатын устан кэбистэ. Кэлбит киһи илэ абааһыны көрбүттүү олбоҕуттан ойон турда.
— Хайа бу тугуй… Сэгэй, Сэгэй, эн дуо? – диэн киһитин сирэйин куттаммыттыы көрөн турда.
— Олор, олор… мин бэйэлээх бэйэбинэн. Ол гынан баран оргууй саҥар, оҕолор утуйа сыталларын умнума, доҕоор, – диир Сэгэй диэн ааттаах киһи.
— Эн манна кэлбит сураххын истибитим гынан баран, эйигин манна эрэ көрүөм диэн санаабар да суох этэ, – диир Баайыһап бэрэссэдээтэл.
— Олор, олор, мин эн тускунан билэ-көрө сылдьабын ээ.
— Буолумуна, дьон хараҕар сылдьар киһи буоллаҕым дии, – диэт, олбоҕугар олоро биэрдэ Баайыһап.
— Бу оҕолор дьылҕа­ларын быһаара кэллэҕиҥ дии бу аата?..
— Оннук, тулаайах хаалбыт оҕолору быһаардахпына сатанар буоллаҕа дии, оннук миэхэ паартыйа сорудаҕа ыйар.
— Паартыйа?.. Оттон бэйэҥ сүрэҕиҥ туох диир? – диир Сэгэй.
— Мин паартыйа ыйыы­тынан сылдьабын, – диэн баран, Баайыһап улаханы эппит киһилии түөһүн мөтөтөр.
— Ким буруйунан бу оҕолор тулаайах хааллылар? Эһиги паартыйалаахтар, ону миэхэ эппиэттээҥ эрэ.
— Эн онно паартыйаны буруйдуугун дуо?
— Эһиги хаһан да буруйгутун билиниэххит суоҕа. Сыалыһар балык курдук, наар мүччү туттаран куотунан хаалан иһэҕит.
— Билигин даҕаны син биир өйдөммөккө кэлбит эбиккин.
— Мин буруйбун боруостаан, уон аҕыс сылы быһа хаайыы бөҕөтүн кэрийдим. Миигин хаайыынан куттаан эрэҕин дуо?..
— Буруйдааҕыҥ иһин сырыттаҕыҥ дии.
— Ол мин диэн, чэ, буоллун даҕаны. Мин Коробейников этэрээтигэр кыттыһан, Саха сиригэр повстанческай утары турууга кыттыбытым иһин 22 сыллаахха хаайыллыбытым. Оттон эт эрэ миэхэ, Былатыаны туох буруйун иһин?.. Бэйэлээх бэйэҕит киһигитин, ону таһынан Аммосовтаах Бараахап, мин курдук, утары турууга сылдьыбыттара диэри гынаҕын дуо? Былатыан курдук, элбэҕи оҥорбут бассабыык баарын билбэккин дуо? Дьэ, киһи да кэлэйэр, ити баар дии паартыйаҥ. Туһанан-туһанан баран, өстөөх аатын сүктэрэллэрэ. Анарааттан, арҕааттан ыйан-кэрдэн олоруохтарын баҕаран эрдэхтэрэ. Ол иһин бэйэтэ толкуйдаах бас-көс дьоҥҥутун суох гынан бараҥҥыт, паартыйа ыйбыта дии сырыттаххыт. Лиэньин ыйан биэрбит суолунан баран иһэбит диэн ааттыыгыт да, олох атын хайысханы тутуһан айаннаан иһэргэ дылыгыт дии.
— Ол аата эн паартыйа сыыһа суолунан баран иһэр диэн этэҕин дуо? Ленин ыйан биэрбит суолунан барбакка. Билигин ити фашистскай Германия сэриинэн түспүтүттэн үөрэн олороруҥ буолуо оччоҕо? — диэн хаһыытыыр кэриэтэ эттэ Баайыһап.
— Арассыыйа хаһан да, кимҥэ да хотторботоҕо. Ханнык да былаас олорбутун иһин. Норуот күүһэ – көмүөл күүһэ диэн мээнэҕэ этиллибэтэх тыл баарын өйдөө. Мин ити этэр Лиэньин диэн киһигин Германияҕа көрөн турардаахпын. Ол кэннэ кэлин истибитим, Арассыыйаҕа кэлэн өрөбөлүүссүйэ оҥорбутун. Оччолорго эдэрим да бэрт буолуо. Оттон ити Былатыаннаах Махсыым элбэхтэ көрсүбүт дьонум. Кинилэри туох иһин буруйдаабыккытын мин билиҥҥэ диэри билбэккэ сылдьабын. Кэлин, олох кэлин ити оҕолор көрүөхтэрэ турдаҕа. Буруйа суохтарыгар буруйдаммыттарын.
— Чэ, түксү, ону-маны лахсыйыма, паартыйа сыыспатах буолуохтаах, буруйдаах буоланнар хаайылыннахтара. Ону эн биһиги быһаарбат дьыалабыт буолуо, арааската.
— Оннугун оннук гынан баран… чэ хааллын. Хата, бу оҕолору туох диэн быһаарына сылдьаргын эт.
— Оҕолору диэ, оҕолору оҕо дьиэтигэр ыытарга санана сылдьабын. Бу, дьиҥинэн, кинилэри ыла кэлбит быһыым этэ.
— Альберт, бэйэ, тохтуу түс, оҕолор наһаа ырбыттара сүр. Аҕыйах хонукка мин кинилэри аһата түһүүм, ол кэнниттэн кэлэн ылаар буоллаҕа дии.
— Суох… Суох, сатаммат, — диир Баайыһап.
— Сатаммат диэмэ доо… ол оҕолор ханна куотуохтара диэтэҕиҥ дуу.
— Дьон үҥсэн, киһини сиэхтэрэ, – диир Баайыһап.
— Кэм бэйэҥ тускар сордоно сылдьаахтыыгын, баччааҥҥа диэри, – диир Сэгэй.
— Хайдах гыныаххыный, олохпут оннук буоллаҕа эбээт. Барыта манабыл, сыыһа-халты туттаргын кэтэһэ сырыттахтара.
— Мин ити оҕолор тустарыгар кыһаллабын. Күһүн суол турдаҕына, кэлэн ылаттаан бараар. Онуоха дылы мин оҕолору көрүөҕүм. Олоххор биирдэ үтүөнү оҥордоҕуҥ дии. Бэйэҥ билэҕин, мин эппит тылбар турар киһибин.
— Билигин да бэйэҕин үрдүктүк тутта сылдьаҕын дуу? – диэн Баайыһап Сэгэйтэн ыйытар.
— Үрүҥ аппысыара чиэһин хаһан да сүтэриэ суохтаах диэн, бигэ санаалаах сылдьабын. Эдэрим эбитэ буоллар, ити буола турар сэриигэ баран, Арассыыйа чиэһин көмүскүөм этэ да, ол миигин ылаллара саарбах буоллаҕа. Саатар, кырдьыбытым да бэрт, – диэн баһын быһа илгистэр Сэгэй.
— Чэ, буоллун, оччоҕуна аны күһүн сир тоҥноҕуна оҕолору кэлэн бэйэм ылыаҕым.
— Дьэ, бу киһи тыла, дьиҥнээх большевик эбиккин, — диэн баран Сэгэй ойон туран, Баайыһапка аппысыардыы төбөтүн төҥкөтөн ылла.
Ити киэһээҥҥи кэпсэтиини Мотуо барытын истэ сыппыта. Кинилэри оҕо дьиэтигэр илдьэ баралларын туһунан сураҕы истэн, куттана санаабыта. Сарсыарда уһуктубутугар, остуолга үөлүллүбүт собо өрөһөлөнө сытар этэ. Бэҕэһээҥҥи кэлбит ыалдьыттара суох этэ. Мотуо туран быраатын Дьөгүөссэни кытта собо үрдүгэр түспүттэрэ. Собо өлүн уонна тылларын кыракый балтыларыгар, иһиккэ анаан мунньаллара. Сотору соҕус били бэҕэһээҥи киһилэрэ тиийэн кэлбитэ.
— Оҕолор, аһаатыгыт дуо, балтыгытын аһаттыгыт ини? – диэн ыйытта.
— Аһаатыбыт, балтыбытын аһаппыппыт, – диир Мотуо.
— Уонна бу үүт аҕаллым, – диэт, оҕонньор улахан бытыылкалаах үүтү кыыска туттаран кэбистэ. – Балтыгар уонна бырааккар кутаттаан биэр, бэйэҥ эмиэ үүттэ ис, тоойуом. Мотуо, эн буукуба диэни билэҕин дуо? – диэн кыыстан ыйытта.
— Суох, билбэппин ээ, – диир Мотуо.
— Оччоҕо, хата, оҕобун ааҕарга уонна суруйарга үөрэтиэм. Ол иһин бу тэтэрээт уонна харандаас атыылаһан кэллим, – диэн баран Мотуоҕа аҕалбытын көрдөрдө.
Онтон ыла Сэгэй Мотуо кыыһы буукубаҕа үөрэтэн барбыта. Тэтэрээккэ буукуба суруйан, ону үтүгүннэрэ суруйтарара. Уонна иккилии-үстүү буукубаны суруйан аахтара үөрэтэрэ. Ол быыһыгар кыыска элбэҕи кэпсиир этэ. Ыраах Москуба уонна Петроград диэн куораттар баалларын. Ону таһынан, Париж, Берлин диэннэр тустарынан кэпсиирэ. Уонна бу олорор сирдэрэ, хабах курдук, төгүрүгүн эппитэ. Киэһээтин ыйы көрдөрөн, бу сир ити курдук төгүрүк уонна улахан буоларын эппитэ. Оннук кэпсэтиилэр кэмнэригэр биирдэ Мотуо:
— Эн бу маны барытын хантан билэҕиний? – диэн ыйыппытыгар, киһитэ өр соҕус саҥата суох олорон баран, кэпсээн киирэн барбыта.
— Мин бу эргин төрөөбүт киһибин. Уруут-урут өрдөөҕүтэ, дьөссө бу былааска ити большевиктар диэн дьон кэлиэхтэрин иннилэригэр. Мин дьонум, этэргэ дылы, кыахтаах, баай этилэр. Убайдаах уонна эдьиийдээх этим. Эһиги курдук, эмиэ үһүө этибит. Олох оҕо сылдьан бу дойдубуттан тэйэн, Петроград куоракка үөрэнэ барбытым. Онтон ити билигин сэриинэн түспүт ньиэмэстэр дойдуларыгар өр сылы быһа үөрэнэн турардаахпын. Кэлин инженер ааттанан, мантан ыраах Дальнай Восток диэн сиргэ, өрүһү туоруур муоста тутар тэрилтэҕэ үлэлии сырыттахпына, өрөбөлүүссүйэ диэн саҕаланан барбыта. Маҥнай утаа мин онно кыттыспакка буола сылдьыбытым. Үлэлиирим курдук үлэлии сырыттахпына, улахан айдаан бүтүн Арассыыйа үрдүнэн тарҕаммыта. Собуоттар, фабрикалар бары кэриэтэ тохтоон барбыттара. Биһиги эмиэ үрүө-тараа ыһыллыбыппыт. 1921 сыл бүтүүтэ Михаил Коробейников диэн киһи этэрээтигэр холбоһон, үөрэхтээҕим иһин аппысыар чыынын иҥэрбиттэрэ. Оннук гынан бу эҥээр элбэхтэ кэлитэлээн барбытым. Биир улахан кыргыһыыга, саабылаттан улахан эчэйиини ылан, өйө суох сыттахпына, тутан ылбыттара. Ол кэннэ элбэх сылга хаайыыга сылдьан баран, бу кэлэн олордоҕум. Эн, тоойуом, ханна да тиийбитиҥ иһин, үөрэххэ тардыс. Баар-суох күүскүн ууран туран, үөрэхтээх киһи буола сатаа. Эһигини оҕо дьиэтигэр сотору илдьэ барыахтара. Оҕолоргун бэйэҕиттэн тэйиппэккэ, бииргэ сылдьаргыт буоллар, үчүгэй буолуо этэ. Хайдаҕын-туоҕун да иһин, туох баар күүскүн ууран туран, үөрэхтээх киһи буола сатаа, оҕолонноххуна-урууланнаххына, кинилэртэн эмиэ оннугу ирдии сатыыр буол…
Сэгэй оҕонньор са­ҥарбыт саҥата бу Мотуо кулгааҕар билигин да иһиллэргэ дылы. Төһө даҕаны утары турууга кыттыспытын иһин, Сахам сирин туһугар диэн сырыттаҕа. Кини эппитин курдук, билигин Ойуунускай уонна Бараахап, Аммосов курдук үтүө дьоннордоно сылдьыбыппытын умнубакка сырыттахпыт. Ол быыһыгар, үс оҕону аччыктаан өлөллөрүттэн быыһаабыт үрүҥ аппысыара, өр сылларга хаайыыга олорбут Сэгэй оҕонньор… Мотрена Николаевна кинилэри быыһаабыт уонна кинини үөрэхтээх киһи буол диэн, суол ыйан биэрбит киһитин санаан, харахтара ууланан кэллэ. Бу киһи туһунан бүгүн ити үбүлүөйүгэр кэпсээтэҕинэ табыллар. Кини тыыннаах хаалбытыгар уонна үөрэхтээх киһи буолбутугар, ол киһи туһугар махтанан, көрдөһөн туран, кини сырдык дууһата дьон сүрэҕэр хааларын курдук.

Суор Уола